Arkeoloji

Türkmenistan Arkeolojisi: Sultan Alparslan’ın Kayıp Mezarı

Sergen Çirkin

Bilindiği üzere, Büyük Selçuklu Sultanı Alparslan’ın 1072 yılında Horasan seferi sırasında Berzem Kalesi komutanı Yusuf tarafından hançerlenerek şehit edilmesi üzerine, naaşı Türkmenistan Merv’e getirilmiş ve babası Çağrı Bey’in de gömülü olduğu Cuma Camisi içindeki türbeye defnedilmişti. Merv’de tarihi süreç içinde inşa edildiği bilinen üç farklı Cuma Camisinden hangisine gömüldüğü ise tarihi kaynaklarda belirtilmediğinden ve ayrıca bu Cuma Camilerinin yerleri de bugün kaybolduğundan, söz konusu yerlerinin bulunması amacıyla son birkaç yıldır arkeolojik kazı çalışmaları yürütülmektedir. Tarihi kayıtların belirttiği Merv’deki üç cuma cami ise şunlardır: Macan Cuma Camii,  Beni Mahan Camii ve Mescid-i Atik Camii. Bu üç cami arasından türbenin bulunma olasılığının en yüksek olduğu caminin Macan Camii olduğu düşünülmektedir.

Kazı çalışmalarının başkanlarından Selçuk  Üniversitesi’nden Prof. Dr. Osman Eravşar, Sultan’ın kayıp mezarının nerede olduğuna dair Ortaçağ kaynaklarını  incelediklerini belirtmişti. Eravşar, Selçukluların Merv’i fethettiğinde Gavur Kale ve  Beni Mahan Cuma Camisi’nin bulunduğu bölgenin artık terk edilmiş bir bölge olduğunu ifade ederek,  sözlerini şöyle sürdürmüştü:

“1992-2001 yıllarında İngilizler kazı çalışması yapmış… Bu bilgiler Mahan Camisi’nin 10. yüzyılda  kullanılmadığını, terk edildiğini gösteriyor. Türkmen bilim adamı Tirkeş  Hocaniyazov, kazı araştırmaları yapmış ve  Mahan Camisi’nin planını tam  olarak kazılar sonucunda ortaya koymuş. Bilinen bir yapı, türbe orada olsaydı,  Hocaniyazov bunu görürdü. Diğer cuma camisi Mescid-i Atik (Köhne Mescid) yine  aynı nedenlerle 10. yüzyılın başında terk edilmiş. Geriye bir tek cami kalıyor o  da Macan Cuma Cami’sidir. Bu cami Merv’in merkezinde Sultan Sencer Türbesi  yakınında bulunuyordu. Moğol istilası sırasında tahrip olmuş, Harzemşahlar  döneminde yeniden bazı bölümleri yapılmış. Bu caminin sınırlarını belirlemek  mümkün değildi. Yaklaşık iki futbol sahası büyüklüğünde bir alanı kapladığını  düşünüyoruz. Avlusu ile oldukça büyük bir yapı.”
Sultan Sencer Türbesi’nin kuzeyinde ise Çarlık Rusyası döneminde Jukovski, 1890 tarihinde bir araştırma yapmış ve Melikşah’ın mezar taşı kitabesini bulunmuştu. Tüm bu deliller, yeni kazıları yürüten ekip tarafından “Alparslan’ın mezarının bulunmasına çok yakınız” şeklinde yorumlanıyor.
***
Kazılar Ne Yazık Ki Yarım Kaldı
***
Kayıp türbeyi araştıran kazı ekibi, 2015’ten sonra kazılara ara vermek zorunda kaldı. Çünkü Türkmenistan hükumeti ülkedeki tüm kazıların ruhsatını iptal etti. Bu kararın nedeni olarak ise Alman arkeoloji ekibinin havaalanında eski eser kaçakçılığı yparken yakalanması gösterildi. Kazı ekibi, 47 kazı çukurunda çalışma yaptıklarını ve bu hızla devam edebilselerdi mezarı bulmaya çok yakın olduklarını söyledi. Konuya ilişkin TİKA’dan yapılan resmi açıklamada “Türkmenistan Kültür Bakanlığı ve TİKA işbirliğindeki kazılar ile ilgili izin ve bürokratik süreçlerin el verdiği ölçüde çalışmalar sürdürülecektir” denildi.
İçerikler