Dil

Köl Tiğin, Kül Tiğin, Kültekin… Nasıldı acaba?

Bilge Kağan’ın inisinin adını nasıl okumak gerekir? Köl Tiğin mi Kül Tiğin mi?

Köktürk diye bildiğimiz siyasi yapının ikinci hanedanının en ünlü figürü kuşkusuz Bilge Kağan’dır. Bilge Kağan’ı belki de kendinden çok daha başarılı hanedan büyüklerinden bile daha çok öne çıkaran ise, kendisi ve kardeşi için diktirdiği dev boyutlardaki iki anıt yazıttır.

Bilge Kağan her iki yazıtta da kardeşinden görev adı ile söz etmiştir. Bu ad Türk yazı birimleri ile “kẅl tign” biçiminde yazılmış. Burada latin aktarımını “ẅ” olarak gördüğümüz üsük, “ö” ve “ü” sesleri için ortak kullanılır. Bu nedenle bu ad yaygın olarak “kül tigin” biçiminde yerleşmiş. Burada bir sorun var.

Kül” sözü klasik Türkçede de günümüzde olduğu gibi yanan bir şeyin genellikle boz renkli artığı anlamında kullanılan bir kavram imidir. Bu kavrama günümüzde de kül deriz. Dönemin geleneği içinde önemli kişilere güç ve konumlarını belirtmek amacıyla “deniz, dalay, dağ, ırmak” benzeri adlar verildiğinin pek çok örneği var. Bu uygulama kapsamında, bu kişi adının doğru okunuşu da günümüz Türkçesinde göl biçiminde söylenen “köl” olmalıdır.

Bunca önemli birinin adının “ateş artığı; kül” olmaktansa “göl” olması kuşkusuz daha akla yatkın olur. “Kül” okunuşunun günümüz ağızlarındaki “canım, gülüm, gardaşım” seslenişiyle bir ilgisi olamaz, o dönemde böyle bir anlam olduğunu gösterir hiçbir kaynak yok.

Buradan bakarsak, Bilge Kağan’ın kardeşinin adını “köl” (karayla çevrili geniş su birikintisi, göl) yerine “kül” (genellikle boz renkli ateş artığı; kül) olarak okumanın, kendilerinden yüz yıl kadar önce yaşamış aile büyükleri başka bir tiğinin adını “kür (gür, sıkı, güçlü) şad” yerine “kör (gözü görmeyen; kör) şad” olarak okumaktan hiçbir farkı yok.

Dahası, Kaşgarlı Mahmud Divanı’nın “irkin” girdisinde, Karluk şeflerine “köl irkin” diye bir unvan verildiğini bildiriyor.

Bütün bunları göz önünde bulundurunca, Bilge Kağan’ın kardeşinin adını “Köl Tiğin” diye okumak doğru olacaktır.

Mehmet Levent Kaya

Dilbilimci, yazar, çevirmen.
İlk roman : Çölde Dor; İkinci roman : Ölüöne
Türk Uygarlığının Yıldızları adlı belgeselin danışman ve editörü.

Yorumla

Yorum yazmak için buraya tıklayın...