Dil

Ulus < Uluş, El ~ İl, Ülüş Sözleri Hakkında

Cengiz soyunun imparatorluğun toprakları arasında pay ettiklerini ve bu birincil alt birimlere “ulus” dediklerini birçok yerde görmüşsünüzdür. Geçenlerde iki yerde bu sözün Türkçe pay anlamına gelen “ülüş”ten evrildiğini anlatmaya çalışan iki ayrı yazıya denk geldim.

Türkçe “ülüş” gelen Moğolca söz “hubi/хувь”dir. Türkçe ve Moğolca arasında söz geçişi olurken, iki dilde de “o, ö, u, ü” sesleri olduğu için bu sesleri içeren sözler ses değişikliğine uğramadan geçerler; ör., “törü > törü/төр,” “böken > böhen/бөхөн,” “bölük > bülüg/бүлэг” vb.

Türkçe ş ile bitip Moğolca’ya s ile bitimli geçen bazı sözler var; ör., “(ko)oş > hoos/хос,” “irbiş > irbis/ирвэс” vb.

Klasik Türkçe “bir şehir ve çevresi ile burada yaşayanlar” diğer bir deyişle “vilayet” anlamına gelen “uluş” sözü Moğolca’ya “ulus” biçiminde geçmiştir.

Bu söz Moğolca o dönemde, günümüzde de olduğu gibi “bir ülke ve içinde yaşayanlar” anlamında, yani klasik Türkçe “el, il” biçiminde yazımlarını gördüğümüz kavrama karşılık kullanılmıştır.

Moğolların “vilayet” anlamına gelen sözü neden “ülke” kavramıyla eşledikleri belli olmadığı gibi, Türkiye Türklerinin de ülke ve halkı anlamına gelen “il” sözünü neden vilayet anlamında, vilayet ve halkı anlamına gelen “uluş > ulus” sözünü neden ülke anlamında kullandıkları da belli değildir. Oysa Saxalar, günümüzde de ülkenin birincil alt birimi olan vilayetlerini “ulus” olarak adlandırma geleneğini sürdürüyorlar.

Klasik Moğolca’ya dönersek, Çagadai ulus/Цагаадай улс sözü Çağatay ülüşü değil, “Çağatay Eli” yani Çağatay ülkesi ve halkı anlamına gelir. Yani sözün “ülüş” ile hiçbir ilgisi yoktur.

Mehmet Levent Kaya

Dilbilimci, yazar, çevirmen.
İlk roman : Çölde Dor; İkinci roman : Ölüöne
Türk Uygarlığının Yıldızları adlı belgeselin danışman ve editörü.

Yorumla

Yorum yazmak için buraya tıklayın...