Arkeoloji

Eski Fenike Sahil Şehrinde Bir Tapınak: Tanit-Astarte

“O zaman Rab, İlyas’a, şimdi kalk git, sayda yakınlarındaki Sarefat kentine yerleş dedi. Orada sana yiyecek sağlaması için dul bir kadına emir verdim” (Krallar 17:9)

MÖ. 9. Yüzyılda yasadığı tahmin edilen İlyas peygamberin, Israil’in doğusunda yaşadığı düşünülmektedir. Eski Ahit’te anlatıldığına göre, kendisi YHWH’nın yani Yahudi Tanrısı’nın emirlerini yaymaya  ve o dönemde egemen olan Baal kültünü engellemeye çalışıyordu. Halkın kendisini dinlememesi üzerine, Tanrı halkı cezalandırmak amacıyla kuraklık ve kıtlıklar baş göstermişti. Fakat gönderdiği peygamberini kurtarmak için onu Sarefat kentine göndermişti. Hz. İlyas, Tanrının bu emrini yerine getirmek amacıyla  Sarefat’e doğru yola koyuldu.

Fenike Uygarlığı veya Fenike adını duyduğumuzda aklımıza ilk gelen kentler: Byblos, Sidon veya Tyros’dur. Sarefat kenti çok fazla bilinmemektedir. Peki bu kenti önemli kılan nedir?

Sarefat şehri, antik dönemde Fenikelerin bir sahil şehri olup, bugün ise Sarafand olarak Lübnan devleti içerisindeki bir şehirdir. Sarefat, 1969 ile 1974 yılları arasında Pensilvanya Universitesi finansörlüğünde Amerikan arkeolog James. B. Pritchard tarafından kazılmıştır. Fakat 1975 yılından itibaren Lübnan da ki iç savaş yüzünden arkeolojik kazılar vaktinden önce sonlandırılmıştır.

Orta Tunç Çağı’na ait az yerleşim izleri ile birlikte, Geç Tunç Çağı’nda seramik üretmede büyük bir sanayi alanı kazılmıştır. Bu da bu şehirde geniş bir sanayi imalatı olduğuna dair bir işarettir.

Bu bahsi geçen sanayi alanının yakınlarında MÖ. 8. Yüzyıldan kalma bir tapınak, arkeolojik kazılar sonucu gün yüzüne çıkartılmıştır. Fildişinden yapılan bir kitabeden anlaşıldığı üzere, bu tapınak Fenikeli Tanit-Astarte (veya Tinnit-Ashtart) kültüne aitti.

Bu mütevazi ve dört köşeli tapınak ile birlikte Fenike kültürü ve dini hakkında kendi anayurtlarında ilk işaretlere de ulaşılmış olundu. Çünkü Tanit-Astarte kültürüne, bu zamana dek sadece batı coğrafyasında rastlanmıştı. Bu kitabe hem kronoloji hem de coğrafi önem taşıyordu. Bu nedenle söz konusu tapınak, Tanit tanrının kültünü belgeleyen en eski kitabeyi içerir. Ayrıca bu kitabenin bir özelliği daha var. Benzersiz ithafı!

Ekseriya çifte tanrı isimleri bir Tanrı ve Tanrıça’dan oluşur. Burada ki çifte ithaf, iki hemcins tanrıya yapılmıştır. Astarte Fenikelilerde bereket ve bolluk tanrıçasıydı. Tanit Tanrıçası da Astarte gibi bereket tanrıçası olup, kültü batıda Kartacalar tarafından yaşanmaktaydı. Sarefat şehrinde bulunan “Tanit-Astarte” kitabesi, Tanit tanrıçasının burada bağımsız bir kültü olmadığına işaret ediyor. Fenikeli Astarte kültü daha tanınmış olduğu için, Tanit tanrıçası ile Astarte arasında bir bağdaştırma oluşmuştur. Böylelikle bu iki Tanrıça yeni bir Tanrıçaya dönüşmüştür.

Buluntular arasında birçok terakota figürler, sfenks tahtı, fildişinden oyma heykeller, insan ve hayvan seklinde muskalar (amuletler), kozmetik malzemeler, oyun taşları, kült maskesi ve lambalar vardır.

 

Tanit kültü hakkında elimizde çok kaynak bulunmasa da, arkeolojik kazılar sonucu çıkan buluntular buradaki tapınağın ve “Tanit-Astarte” kültünü aydınlatma niteliğinde. Önceden de belirttiğimiz gibi Tanit, Kartaca’da Baal-Hammon tanrının yanında tapılan ve kültü yaşanan bir tanrıçaydı.

Antik kültlerde ruhsal bir bağlantıdan ziyade, önemli olan ritüel uygulamalarının daimî ve doğru bir şekilde uygulanmasıdır. Kurban vermek dilek, şükür veya tövbe göstergesidir. Zengin terakota figürleri sadece kadınsı suretler olup, hiç bir erkeksi figürlere rastlanmamıştır. Müzik aleti tutan kadın figürleri bu tapınakta kurban verme ritüeli ile birlikte bir müzik eşliğinde uygulanan dans ritüellerini işaret etmektedir. Bunun yani sıra çok sayıda hamile ve çıplak kadın figürlerine rastlanmıştır. Demir Çağı’nda oldukça sık rastlanan bu figürler, bu tapınağa gelen ve “Tanit-Astarte” tanrıçasından gebelik, annelik ve diğer kadın konuları hakkında yardım isteme amaçlı oraya bırakılan terakota (pişmiş toprak) figürinlerdir.

Tapınağın gün yüzüne çıkması ile birlikte, hem sadece Batıdan bilinen Tanit kültünün Fenikeli bir şehirde en eski belgelerine ulaşılmış, hem de bağdaştırmaya dayalı kültür temasları ortaya çıkmıştır. Eski Mısır dininde yer alan muska (amulet) ve sfenks kültü tarafından etkilenen ve bunları da kendi “kült repertuvarına” sokan bir kadim halkın kült yaşamını, böylelikle biraz daha iyi anlamış olduk.

Yazar: Safiye Ulufer 

Bu çalışma Ocak 2013 yılında “Das phönizische Heiligtum der Tanit-Astarte von Sarepta. Untersuchungen zur Raumgestaltug und Kultpraxis” adı altında lisans tezi olarak Ruhr-Universität Bochum’a sunulmuştur.

Kaynakça: J.B. Pritchard, Sarepta: A Preliminary Report on the Iron Age. Excavations of the University Museum of the University of Pennsylvania (Philadelphia 1975).