Azerbaycan’ın yetiştirdiği değerli dil bilimci ve tanınmış şair Prof. Dr. Mahire Hüseyinova’nın Ümumtürk Dilləri Dialekt və Şivələrinin Qarşılıqlı İnteqrasiyası adlı eserini inceleme fırsatı elde ettim. Prof. Dr. Hüseyinova’nın bu eseri, Türk yazı dillerinin, ağızlarının zenginliğini ve çeşitliliğini ayrıntılı bir biçimde sergilemekte, Türklük bilimi (Turcology) alanında öne çıkan bir çalışma olarak görülmektedir.
Tam adı Mahire Nagı qızı Hüseynova olan araştırmacının konuyu derinlemesine çözümlemeleri, dil bilimsel özelliklerin yanı sıra sosyokültürel bağlamda dilin nasıl şekillendiğine dair önemli bilgiler sunmaktadır. Bu kapsamlı çalışma, hem dil bilimi, Türklük bilimi araştırmacıları hem de dile ilgi duyan meraklılar için değerli bir kaynak olma özelliği taşımaktadır. Türk yazı dillerinin oluşumunu, evrimini ve aralarındaki etkileşimleri anlamamızda önemli bir pay sahibidir. Bu, günümüz Türk yazı dillerinin araştırılması, geliştirilmesi ve korunması bakımından atılmış büyük ve önemli bir adımdır.
Prof. Dr. Hüseyinova’nın bu kapsamlı çalışması, Türk yazı dillerinin ve ağızlarının çeşitliliğini ve zenginliğini aydınlatan değerli bir eserdir. Ümumtürk Dilləri Dialekt və Şivələrinin Qarşılıqlı İnteqrasiyası dilbilimsel özellikler ve sosyo-kültürel bağlamlar üzerinden Türk yazı dillerinin nasıl şekillendiğini ayrıntılılı bir biçimde ortaya koymaktadır. Akademik çevreler ve dil meraklıları için önemli bir kaynak olan bu eser, dilin evrimine ve lehçeler arası etkileşimlere ışık tutmaktadır. Hüseynova’nın konuyu derinlemesine ve geniş bakış açısıyla çözümlemeleri, Türk dil ailesinin üyelerinin araştırılması ve korunmasında büyük bir adım olarak değerlendirilmelidir.
Çalışmada toplumun düşünce sistemi, kültürel ve manevi değerleri ile toplumsal ve siyasal düşüncelerinin yansıtıldığı iletişim aracı olan dil ele alınmakta; sözlü ve yazılı kaynakları, farklı türler ve içeriklerdeki metinleri, ayrıca lehçeleri ve ağızları üzerinden tarihi aydınlatılmaktadır. Küreselleşen dünyada, Türk soylu halkların kapsayıcı ve kuşatıcı yakınlaşmasının öne çıktığı bu çağda, Türk kültürünün, yazı dillerinin ve ağızlarının araştırılması büyük bir önem taşımaktadır.
Bu bağlamda yazı dillerimizin tarihini, gelişim yönlerini ve içerik kazanmasını kapsamlı bir biçimde yansıtan Ümumtürk Dilləri Dialekt və Şivələrinin Qarşılıqlı İnteqrasiyası adlı eser, Türk dil ailesinin çeşitli gruplarına ait yazı dilleri ve ağızları, sözlü ve yazılı edebî, bilimsel ve tarihsel dil verimleri temel alınarak karşılaştırmalı, eş zamanlı ve art zamanlı incelemekte, özelde Türklük bilimine, genelde ise Türk dünyasına önemli katkılar sunmaktadır.
Prof. Mahire Hüseyinova’nın eseri genelde Türk yazı dilleri ve ağızları üzerinde yoğunlaşmaktadır. Eserde, bu dil çeşitliliği kalıtımsal bütünlükten kaynaklanan ortak özellikleri açıklığa kavuşturulurken farklı dil içi ve dil dışı etmenlerin etkisi altında gelişen özellikler de ayrıntılı bir biçimde incelenmektedir. Türk yazı dillerinin karmaşık ve canlı evrimi, bu çalışmada bütünsel bir bakış açısıyla ele alınmıştır.
Türk dil bilimi alanında büyük önem taşıyan ve dilin modern gelişiminin temelini oluşturan yaklaşımların ele alındığı eserde Prof. Dr. Hüseynova, yalnızca tanımlayıcı bilgilerle yetinmemekte, karşılaştırmalı tarihsel ve bütünlükçü inceleme yöntemleri kullanarak, istatistiksel verilere dayanarak bilimsel sonuçlara ulaşmaktadır. Bu çalışmalar, Türk dil bilimi alan yazınında hak ettiği yeri alacaktır.
Eser, bir dil bilimi kitabı olmasının yanı sıra, kapsadığı gerçekler ve kaynaklar açısından Türk soylu ülkeler ve halkların yakınlaşmasına ve bütünleşmesine hizmet eder niteliktedir. Yazar, Türk yazı dillerinin yakınlığını ve kalıtımsal bütünlüğünü ortaya koyan verilere dayanarak, sözlü ve yazılı kaynaklar ile ulusal mirası kullanarak, genel Türk yazı dillerinin ve ağızlarının bütünsel sistemini kapsamlı, geniş ve kavramsal bir şekilde incelemiştir.
Çağdaş Türk yazı dillerinin ve ağızlarının geniş, aynı zamanda çok yönlü gelişim sürecinin yanı sıra karşılıklı yakınlaşmaları konusunun kitapta bilimsel ve kuramsal olarak ele alındığı belirtilmektedir. Genel olarak Türk dil biliminde, Türk yazı dillerinin ses bilgisel, dil bilgisel ve sözlüksel açılardan benzerlikleri ve farklılıkları üzerine ciddi araştırmalar yapılmış ve önemli bilimsel eserler yazılmıştır. Eserde, Oğuz ve Kıpçak gruplarına ait Türk dillerinin sistemleri üzerine yapılan çalışmalar da ele alınmaktadır. Yazar, bu çalışmaları çözümleyerek dillerin yayılma alanları, kullanım sıklıkları ve aralarındaki ses bilgisel ve yazım farklılıkları gibi konuları incelemiştir. Ayrıca bu dil birimlerinin sözlüksel, anlam bilimsel ve dil bilgisel yapıları ile kavramsal anlam yapıları karşılaştırmalı tarihsel bir çerçevede araştırılmıştır. Böylece dillerin benzer ve farklı özellikleri ortaya konulmuştur.
Türk yazı dilleri ve ağızlarında dilin eskicil, etkin kullanımdan çıkan birimlerinin eski biçimleri ve kalıntıları korunmaktadır. Bu birimlerin Türk yazı dilleri ve ağızları bağlamında karşılaştırmalı olarak incelenmesi, konunun önemini artırmaktadır. Ağız özellikleri halkın dilinin, tarihinin, etnografyasının, günlük yaşamının, ekonomik ilişkilerinin ve yaşadıkları bölgenin karakteristik özelliklerinin belirlenmesinde temel bir rol oynar. Bu bakımdan, eser bu etkenlerin zenginliği açısından da değerli ve önemlidir.
Araştırmacı, eserinde genel Türk yazı dilleri ve ağızlarının karşılıklı özelliklerini belirleyerek akraba dillerin ağızsal yönlerini ve bölgesel farklılıklarını tanımlamış ve Türk dillerinin edebî dile dönüşümünde baskın dilin etkisini belirginleştirmiştir. Yaklaşık altı yüz sayfalık bu kapsamlı eser, yedi bölümden oluşmaktadır.
Çalışmanın Azerbaycan Dil Biliminde Genel Türk Dilleri ve Ağızlarının Karşılaştırmalı Araştırılmasının Sorunları başlıklı birinci bölümünde, Azerbaycan’da ağız bilim araştırmalarının geçen yüzyılın ilk çeyreğinde başladığı belirtilmektedir. Başlangıçta ağız bilimsel malzemelerin toplanmasına yönelik çalışmalar yapılırken daha sonra toplanan ağız bilimsel verilerin ses bilgisel, sözlüksel, dil bilgisel, anlam bilimsel ve söz dizimsel yönden karşılaştırmalı art zamanlı yöntemlerle incelenmesine başlanmıştır.
Eserin Genel Türk Dilleri Ağızlarının Karşılıklı Uyumu başlıklı ikinci bölümünde Prof. Hüseyinova ağızların ortaya çıkışında dilin evriminde meydana gelen yeniliklerin, dilin ilk biçimlerinin değişimlerinin belirlenmesinin ve aynı zamanda bir dilin diğer yakın akraba dillerle ortak ve farklı özelliklerinin geniş ve kapsamlı tarihsel ağız bilimsel araştırma sonucunda mümkün olabileceğini ifade eder.
Eserde yer alan Türk Dillerinin Diyalekt Ayrımı konulu üçüncü bölümde Türkiye, Azerbaycan, Kırgız, Kumuk, Dolgan, Yakut, Kaşgar, Kırım Tatar, Özbek, Karaim, Şor, Tuva, Kazan Tatar, Başkurt, Altay, Hakas, Çuvaş, Türkmen, Gagavuz, Ahıska, Kazak, Karakalpak, Nogay, Karaçay-Balkar ve Uygur Türkçeleri sınıflandırılmaktadır.
Ses Bilgisel Özellikler başlıklı dördüncü bölümde araştırmacı Türk dilleri ve ağızlarında ünlülerin ses birim (phonematics) özelliklerini, ünlü ses geçişlerini, ikizleşmeyi (diphtongisation), uyum kurallarını, ön türemeyi (prothesis), ünlülerin düşmesini, ünsüz ses geçişlerini, “n-z” ünsüz ilişkilerini, “n” ünsüzünün edebî dillerde ve ağızlardaki sesletim çeşitliliklerini, benzeşme, (assimilation), aykırılaşma (dissimilation) ve göçüşme (metathesis) olaylarının benzer ve farklı yönlerini inceler ve kapsamlı bilimsel sonuçlar elde eder.
Çalışmanın Biçim Bilimsel Özellikler başlıklı beşinci bölümü ayrıca ilgi çekicidir. Araştırmacı bu bölümde Türk yazı dillerinde durum, aitlik, miktar kategorileri, zamirler, yapım ve çekim ekleri, bağlaçlar, zarflar vb. biçim bilimsel konuları yetkinlikle ele alır.
Kitabın altıncı bölümü Sözcüksel Özellikler başlığını taşımakta ve dokuz alt başlıktan oluşmaktadır. Yazar bu bölümlerde Azerbaycan ağızlarında bulunan çeşitli mesleklerle ilgili sözcüksel birimler, aşiret ve soy adları, akrabalık ilişkilerini ifade eden söz varlığı, tarım terimleri, düğün uygulamaları, yiyecek ve içecek adları, halk dilindeki coğrafi, atçılık vb. alanlarla ilgili terimleri, yer ad bilimi genel Türk dilinin lehçe ve ağız malzemeleriyle karşılaştırarak, Türklük bilimi ve tarihsel ağız bilimi alanlarına özgü bilimsel sonuçlar elde etmiştir.
Kitabın yedinci bölümü ise edebi eserlerin, tarihsel belgelerin diline ayrılmıştır. Bu bölümde sözcük bilimsel düzeydeki yakınlaşma uygulamalı olarak incelenmiştir. Araştırmacı, edebî eserlerin ve tarihsel belgelerin dilinden topladığı ağız verilerini düzenleyerek günümüz Türk halklarının ağızlarının, aynı zamanda tarihsel, kalıtımsal kökenlerinin derinlemesine incelenmesinde söz varlığı ögelerinin önemli rol üstlendiğini ileri sürer. Genel Türk yazı dillerinin veya ağızlarının biçim birimi (morpheme) sistemi renkli ve kendisine özgü özelliklere sahiptir. Bir biçim bilimsel gösterge edebî dilde işlenirken diğerinde ağız özelliği niteliğinde kalır. Bu durum, akraba dillerin verilerinin temelinde karşılaştırmalı olarak değerlendirilmekte.
Prof. Dr. Mahire Hüseyinova’nın Ümumtürk Dilləri Dialekt və Şivələrinin Qarşılıqlı İnteqrasiyası adlı eseri Türk yazı dillerinin kalıtımsal bütünlüğünü yansıtan lehçe ve ağızların incelenmesi, eskicil dil etmenlerinin, tarihimizin, sosyo kültürel yaşamımızın yansıtıldığı söz varlığının tarihsel karşılaştırmalı çözümlemesiyle Türk dünyasının dil, kültür ve siyasi yakınlaşmasının yeni bir aşaması için değerli bir bilimsel katkı sağlamaktadır. Eser, Türklük bilimi alanında önemli bir bilimsel kaynak niteliğindedir.
Prof. Dr. Şükrü Halûk AKALIN
(Hacettepe Üniversitesi Öğretim Üyesi-Türk Dil Kurumu Başkanı (2001-2012)-AMEA Nesimi Dilcilik Enstitüsü ve Sumgayıt Devlet Üniversitesi Onursal Doktoru)
Yorumla