21 Şubat Dünya Anne Dili Günü ve Tehlikedeki Türk Lehçeleri

Birleşmiş Milletler (BM) Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü (UNESCO), 21 Şubat 2000 tarihini “Dünya Anne Dili Günü” olarak ilan etti. Dünyada, dillik farkındalığı yaratmak ve çok dilliliği teşvik etmek için kutlanıyor.

BM verilerine göre dünyada her iki haftada bir dil, içinde geliştiği entelektüel ve kültürel ortamla birlikte yok oluyor. Dünya üzerinde konuşulan dillerin yüzde 40’ı yok olma tehlikesi altında. Bütün dünyada 7 binden fazla dil konuşuluyor, 5 binden fazla “yerli” kültür yaşıyor, 370 milyondan fazla “yerli” insan yaşıyor.

Dünyada dillik çeşitliliğin en yüksek olduğu ülke Papua Yeni Gine’dir. Nüfusu 8 milyondan biraz fazla olan ülkede 800’den fazla dil konuşuluyor. Dillik çeşitliliğin en düşük olduğu ülke ise Kuzey Kore’dir. UNESCO’nun son verilerine göre ülkede dillik çeşitliliği yok denecek kadar azdır. Bu dillere sömürgeciliğin doğal sonucu olarak kendi konuşuldukları coğrafyalarda çoğunlukla kendilerinden daha baskın dillere nazaran azınlıkta kaldıkları için, “azınlık dilleri” de denmektedir (BBC).

Bu konunun izahı yapılırken birbiriyle karıştırılan Ana dil ve Anne Dili kavramlarının da üzerinde durmak gerekmektedir.

Ana dil nedir?

Türk Dil Kurumu Büyük Türkçe Sözlükte (2005: 93) “ana dil”: “Kendisinden başka diller veya lehçeler türemiş
olan dil.”olarak yer almaktadır.

Dil Bilim Terimleri Sözlüğünde “ana dil” için: “Başka diller türetmiş olan eski dil.”denmektedir.

Chris Molesey, “Rüya gördüğün, düşündüğün, hatta başka dillerdeki düşünceleri bile fark etmeden çevirdiğin dil anadilindir” diyor.

Almanca “Hauptsprache (ana dil)” kavramının tanımı Wiki sözlüğünde: “1) Eski dil anlayışına göre kendisinden başka dillerin geliştiği, türediği önemli dillerden biri, 2) Çok dilli bir çevrede özellikle önemli olan, öne çıkan dil, 3) Çok dilli bir kişinin düşüncelerini, kendisini ifade ettiği dil.” şeklinde yer almaktadır.

Anne dili nedir?

Celik’e göre Anne dili: Başlangıçtan itibaren Anne – baba ve yakın aile bireylerinden duyulup taklit edilerek öğrenilen dildir. İnsanoğlu konuşma yeteneği ile doğar. Söylenenleri duyup taklit eder. Tümceleri, sözcükleri hatta sesleri “fonemleri” duyup tekrarlayarak öğrendiği unutup, anımsamalarla ve zorunlu ihtiyaçlarını karşılamak üzere kullanmak istediği araçtır. Anne dili doğuştan bilinemez. Uzun bir zamanda, duyup taklit etme uğraşından sonra öğrenilir. Bu duyup, taklit ederek öğrendiği dile de doğal olarak “anne dili” denir.

Doğan Aksan, Anne dili kavramı yerine ‘Ana dili’ olarak verir ve şu şekilde açıklar: “başlangıçta anneden ve yakın aile çevresinden, daha sonra da ilişkili bulunulan çevrelerden öğrenilen, insanın bilinçaltına inen ve bireylerin toplumla en güçlü bağlarını oluşturan dildir.. Adından da görüleceği gibi, bu dilin anne ile ilgisi, küçümsenemeyecek niteliktedir. … Bununla birlikte kimi bilginler, anadili kavramında annenin temel olarak alınmaması gerektiği görüşündedirler.. Ancak bu bilginlerin de anadili tanımlarında yakın çevreye önem verdikleri görülür ki, ananın bu çevrenin odak noktası olarak düşünülmesi doğaldır.”

Tehlideki Türk Lehçeleri

İnsanlığın en önemli değerlerinden biri ve binlerce yıllık maddi ve manevi kültür ürünlerinin taşıyıcısı ve aktarıcısı olan dillerin büyük bir bölümü, küreselleşme ve küresel güçlerin dillerinin ve kültürlerinin yoğun etkisi sonucunda hızla yok olmaya doğru sürüklenmektedir. Yapılan bilimlik çalışmalardan elde edilen veriler yeryüzündeki dil çeşitliliğin giderek azaldığını ve yakın bir gelecekte UNESCO’nun saptamalarına göre yaklaşık 6700 dilin büyük bir bölümünün 21. yüzyılın sonunda konuşurlarının tümünü yitireceğini ortaya koymaktadır. Uluslararası literatürde “tehlikedeki diller” olarak adlandırılan ve konuşur sayısı giderek azalan bu diller arasında Türk lehçeleri önemli bir yer tutmaktadır. Aşağıda yer alan veriler http://tehlikedekidiller.com alınmıştır.

• Ahıska Türkçesi
• Başkurt Türkçesi
• Çuvaş Türkçesi
• Hakas Türkçesi
• Kırım Tatar Türkçesi
• Nogay Türkçesi
• Tuva Türkçesi
• Saha Türkçesi

• Afşar Türkçesi
• Çalkan Türkçesi
• Dolgan Türkçesi
• Gagauz Türkçesi
• Halaç Türkçesi
• Kumandı Türkçesi
• Pamir Kırgız Türkçesi
• Sibirya Tatar Türkçesi
• Şor Türkçesi
• Telengit Türkçesi
• Teleüt Türkçesi
• Tofa Türkçesi
• Tuba Türkçesi

• Çulım Türkçesi
• Dayı Türkçesi
• Duha Türkçesi
• Horasan Türkçesi
• Fu-yü Kırgız Türkçesi
• Kırımçak Türkçesi
• Karay Türkçesi
• Lopnor Türkçesi
• Salar Türkçesi
• Sarı Uygur Türkçesi
• Sungur Türkçesi
• Truhmen Türkçesi
• Urum Türkçesi