Dil Sosyoloji

Türkçe ve Mançuca Yazı Dilindeki Ortak Sözcükler

Uygur harfli Mançurca metin
Dört Kıtada Folklorun İzinde:
Prof. Dr. Özkul Çobanoğlu ARMAĞANI
Hakim Yayınları, Ankara, 2015 adlı derginin 815-821. sayfalarındaki makalem.

 

 

Özet
Mançuca Altay dilleri olarak tasnif edilen dil ailesinden Tunguz dilleri grubu içinde bir dildir. Bazı bilim adamları Tunguz dillerini Türkçe ve Moğolca ile birlikte bir grupta tasnif edip Japonca ve Korece’nin ayrı bir grup, hatta ikisinin de bağımsız diller olduğunu iddia ederken, Tunguzcayı Korece ve Japonca ile birlikte Altay dilleri içinde ayrı bir grubu olarak tasnif edenler de vardır. Şimdiye kadar Türkçe ile Mançuca arasındaki ilişki, üzerinde pek de çalışılmış bir konu değildir. Biz de burada ancak mevcut Moğolca kaynakları kullanarak Türkçe ile Mançuca arasındaki ortak sözcüklerin bir listesini çıkarmaya çalıştık. Hiç kuşkusuz bu çalışma ileride Mançucayı iyi düzeyde öğrenip uzmanlaşacak akademisyenlerce daha da geliştirilecektir. Bu gelişmeler ışığında Türkçe ve Moğolca ile Korece ve Japonca arasındaki ilişkiye de dikkat çekileceğini düşünüyorum. 

Bu çalışmada önce Tunguz dilleri hakkında genel bir bilgi verilecek, sonra da Tunguz dilleri arasında en eski ve en zengin yazılı geleneğe sahip olan Mançuca biraz daha geniş ölçekte ele alınacak, son kısımda da Türkçe ile Mançuca yazı dilleri arasında tespit edebildiğimiz ortak sözcüklerin bir listesi verilecektir. Diğer Tunguz dilleri ancak 20. yüzyılda ve Sovyetlerin yönlendirmesiyle önce Latine sonra da Kirile uyarlanmıştır. Mançular da dâhil olmak üzere Çin Halk Cumhuriyeti kontrolündeki bölgelerde yaşayan Tunguz kavimleri ise Uygur yazısından uyarlanmış yazılar kullanıyorlar. Yine bugün bu dilleri konuşan herkes çevrelerinde bulunan diğer kavimlerin dillerini (Rusça, Çince, Moğolca, Uygurca, Kazakça, komşu bulundukları diğer Tunguz dilleri) de konuşmaktadır.

Tunguz kavimleri yüzlerce yıldır Asya bozkırları/Sibirya’da Türk ve Moğol kavimleriyle çok yakın yaşamaktadırlar. Sibirya’da yaşayan boyları büyük uygarlıklar kuramamakla birlikte, güneye inen ve Mançuların ataları olduğu anlaşılan boyları, Çin’in en son ve sınırları en geniş imparatorluğunu kurmayı bile başarmışlardır.

Anahtar sözler: Türkçe, Mançuca, yazı dili, Altay dilleri, Uygur yazısı, Moğol yazısı, Mançu yazısı, Uygurca, Çin’deki Altay dilleri.

Tunguz Dilleri

Tunguzca önce Kuzey ve Güney olmak üzere ikiye, Güney bölümü de kendi içinde Doğu ve Batı olmak üzere yine iki kola ayrılmıştır.

Kuzey

BoyDili KonuşanlarNüfusYaşadıkları Yer
Even19.0717.543Rusya – Saxa Cumhuriyeti ve Kamçatka Yarımadası, Oxotsk Arktik kıyısında.
Evenki – Çin30.50019.000Çin – İç Moğolistan, Hölönbuir: Evenki, Moriadawa, Oronçon, Çen Bargu, Arong, Ergüne, Huisuomu; Heilongjiang Eyaleti, Nale
Evenki – Rusya35.5279.000Rusya – Krasnoyarsk Krayından Sahalin adasına kadar, Saxa Cumhuriyeti, Buryatistan, Amur oblastı, Erhüü oblastı ve Zabaykal Krayını kapsayan bölge.
Evenki – Moğolistan1.0001.000Moğolistan – Selenge İli, kuzey Moğolistan.
Oroqen8.1961.200Çin – Heilongjiang İli ve İç Moğolistan, Huma, Aihui, Sunko bölgeleri, Büyük Kingan Sırasında.
Negidal567100Rusya – Khabarovsk Krayı, Kamenka yerleşimi ve Paulina Osipenko Bölgesinde.

Güney-Doğu

BoyDili KonuşanlarNüfusYaşadıkları Yer
Nanai12.1605.760Rusya – Amur ve Ussuri ırmaklarının Habarovsk Krayındaki birleşimi, Ussuri Vadisi ve Sixote-Alin, Habarovsk’un altındaki Amur Vadisine dağılmış.
Hece4.64012Çin – Kuzeydoğu Heilongjiang, Tongjiang ilçesi, Baça ve Jiejinkou köyleri ile Raohe İlçesindeki Sipai köyü.
Orok34667Rusya – Sahalin Adası, Poronaysk Bölgesi, Poronaysk, Gastello ve Vakhrushev; Nogliki Bölgesi, Val, Nogliki. Ayrıca Japonya’da da konuşuluyor.
Ulç2.913730Rusya – Kabarovsk Krayı, Ulç Bölgesi, Bogorodskove, Bulava, Dudi, Kalinovka, Mariinskoe, Nijnaya Gavan, Savinskoe, Mongol, Solontsy.
Oroç686260Rusya – Habarovsk Krayında Komsomolsk-na-Amure’ye yakın. Ayrıca Datta’daki Vanino Bölgesi ve Uska-Oroçskaya yerleşimlerinde.
Udihe1.657230Rusya – Habarovsk Krayı, Gvasiugi, Lazo Bölgesi; Arsenievo, Nanai Bölgesi; Primorski Krayı, Pojarsk Bölgesi, Terneisk Bölgesi.

Güney-Batı

BoyDili KonuşanlarNüfusYaşadıkları Yer
Mançu10.682.30060 (?)Çin – Heilongjiang, Aihui ve Fuyu ilçelerindeki Mançuca konuşulan birkaç köy.
Sibe188.80022.000Çin – Uygur Özerk Bölgesi, İli ilinde; bir kısmı Urumçi Şehri ve Tarvagatai Bölgesi.

Güneybatı Tunguzca içinde bulunan diller:

Sibece: Çinceden Latin yazısına aktarılan kaynaklarda Xibe, Xibo, alternatif olarak da Sibo olarak bulunabilecek bir dil. 1764 yılında Mançu imparatoru Qianlong tarafından, sınır güvenliği sağlamak için Kazakistan sınırına sekiz Mançu birliği gönderilmişti. Bu birlikler oraya gönderildikleri gibi sekiz sancak hâlinde sınıra yerleştiler ve çevrelerinde de Müslüman Kazak ve Uygur toplulukları olduğu için onlarla çokça karışmadan Mançu kimliklerini korudular. Bugün hâlâ Doğu Türkistan’da, İli’nin Çapçal kazasındaki sekiz köydemancur2 yaşamaktadırlar. Yerleştikleri zamandan beri yazılı olarak Mançucayı sürdürdükleri için dilleri Mançucanın bir ağzı gibidir. Her ne kadar Sibeler kendi dillerini ayrı bir dil olarak saysalar da yazı dilleri standart Mançuca üzerine kuruludur. Dahası, İli Pedagoji Üniversitesinde Sibece okurken görüştüğüm, Çapçal ilçesinde Sibece olarak yayınlanan Çapçal Serkin gazetesi kadrosu yazılarında arı Mançuca sözcükler kullanmayı tercih ettiklerini belirtmişlerdi. Zaten günümüz Sibecesi ile Mançuca arasındaki benzerlik, örneğin Ankara ağzı ile Erzurum ağzı benzerliği gibi örneklenebilir ve Sibece ancak Uygurca “kızık” sözünü konuşma dillerine alması gibi az sayıda bölgesel etkileşimle Mançucadan ayrılır. Ayrıca Güney Koreli, Çinli ve Rus beş akademisyenin yaptığı bir konuşma dili çalışmasının sonucu olarak çıkarılan kitaptan görüldüğü kadarıyla[1], Mançular Çince etkisi gibi görülen biçimde yazı dilindeki “r”li sesleri “l”li olarak çıkarırken, Sibeler “r”li sesleri çok açık biçimde çıkarabilmektedir. Şu anda, İli Pedagoji Üniversitesi Sibe Dili Öğretim Üyesi, benim de hocam Deng Yien’in bildirdiğine göre bu dil, Sibeler arasında 22.000 kişi tarafından konuşulmaktadır. Ayrıca Mançular arasında Mançuca konuşan çok az sayıda kişi kaldığı için, son yıllarda Çin’in Pekin de dâhil pek çok şehrinde moda olan Mançuca kurslarında ancak yazı dilini öğrenebilen Mançu gençlerden bazılarının konuşma dilini Sibe tanıdıklarından öğrendikleri bilgisine ulaştım. Bu gençlerden biri “facebook”ta benim de üye yapıldığım “Manju Gisun=Mançu Dili” adlı bir gruptan arkadaşım[2]. Çapçal ilçesinde çıkarılan “Çapçal Serkin” gazetesi, dünyada Sibe dilinde, hatta Tunguzca dillerinden herhangi birinde düzenli çıkarılan tek yayındır.

Mançuca: 10 milyonluk bir nüfus içinde yalnızca 60 kişinin konuştuğu bildirilmektedir. Ama bu kişilerin çoğu seksen yaşının üzerinde olduğu için gerçek sayının çok daha az olduğu düşünülüyor.[3]

Mançular yoğun olarak Çin’in Heilongjiang (“Kara Ejder Nehri” Amur nehrinin Çince adı) eyaleti, Çin’in Jilin eyaleti, Çin’in Liaoning eyaleti, Çin’in Hebei eyaleti ve Pekin şehrinde Han nüfusuyla karışık bir biçimde yaşamaktadır.

Mançuca Yazı Dili

Mançuların Mançurya olarak bilinen yurdu tarihi Guandong eyaletidir. İlk olarak 1616 yılında, daha önceki Jürçen (Jin) Hanedanı’nın varisleri olma iddiasıyla Mukden’de devletlerini Amaga Ayisin Gurun (Sonraki Altın – Jin Çince “altın” demek – Devleti) adıyla kurdular. Daha önce Jürçenler, kendilerinden önceki Kıtayların Çin yazısından uyarlayarak kullandığı yazıyı benimsemiş olmalarına karşın, o yazı hem karmaşık hem de unutulmuştu. Mançuların Olaylar Kayıtlarına göre Mançu Devletinin kurucusu olarak bilinen Nurhaçi 1599’da Moğol yazısını kendi halkına uygun biçimde uyarlamaya karar vermiş. Böylece Mançuca tarihte yazıya gerçek anlamda aktarılan ilk Tunguz dili olmuş. 1632’de Dahai başlıca g, h, k ile γ, x, ve q harflerini ayırmak için seslendirme işaretlerini (dil: nokta ve fuka: çember) eklemiş.
Bu alfabede a, e, i, o ve u harfleri vardır. Ancak Latin alfabesine aktarımlarda “ʊ” olarak gösterilen harf ise teknik gerekliliklerden dolayı γ, x, ve q harflerinden sonra yazılan u harfinden başka bir şey değildir. Bu yazıda Mançular arasında izlenen geleneğe uygun olarak bu harfi “v” ile göstermeyi tercih ettim.
Bu ünlülerden a ve o kalın, e ince, i ve u de yüksüz harfler olarak tasnif edilir. Mançucada Türkçe ve Moğolcaya göre biraz daha esnek bir ünlü uyumu söz konusudur. Genel olarak a ile başlayan sözcüklerin sonraki hecelerinde a, i, u; o ile başlayanlarda o ve i, seyrek olarak da u; e ile başlayanlarda e, i, u; i ile başlayanlarda i, u ve sözcüğün yapısına göre a ya da e; u ile başlayanlarda da i, yine sözcüğün yapısına göre a ya da e bulunabilir. Burada i ve u seslerinin yüksüz olduklarını unutmayalım. Burada yüksüz kalın ya da ince ayrımına tutulmayan, her iki türden sözcüklerde de kullanılabilen anlamına geliyor.
Ünsüzler arasında ise b, c, ç, d, ɠ (f), g, γ, h, x, k, q, l, m, n, ŋ, p, r, s, ş, t, w, y harfleri vardır. Sonradan bu ünsüzler arasına Çinceden alınan sözcükleri doğru biçimde yazmak için bir kaç yeni karakter de eklenmiştir.
Yalnız Mançuca yazı dili öğretiminde hece yapısı benimsenmiştir. Yani önce a, e, i, o ve u harfleri öğretiliyor. Ardından na, ne, ni, no, nu, qa, γa, xa, qo, γo, xo, qv, γv, xv, ba, be, bi, bo, bu,… gibi hecelerin söz başı, ortası ve sonundaki yazımları öğretiliyor. Bundan sonra sıra kapalı heceleri de içeren ve a harfi ile “a, ai, ao, an, aq, ab, as, ad, al, am, ar, aŋ” biçiminde tanımlanan ve “juwan juwe hergen=on iki harf” diye adlandırılan hecelerin yazımına geliyor. Öğrenciler bundan sonra sözcük ve metin yazma okuma işlemine başlıyorlar.[4]

Türkçe Mançuca Yazı Dillerindeki Ortak Sözcüklerin Listesi

Bu yazının amacı yalnızca yazı dilindeki ortak sözcükleri tespit etmek olduğu için dilbilgisi ve diğer ayrıntılara girmiyoruz. Aşağıdaki liste, Moğolca ile Mançuca yazı dillerinde ortak sözcükler üzerine yapılan bir çalışma[5] kaynak alınarak hazırlanmıştır.

Liste

aba                av

abala-            avlan-

afaxa             yaprak

acirxan           aygır

adun              yılkı (at)

aisi                asığ (yarar)

ala-               ay- (söyle-)

alba              alp (resmi)

alxa              ala

alxa bulxa      ala bulak

ama              baba

anda             anda

aniya             yıl

aŋγa              ağız

aqv                yok (ve hayır)

araγa             azı dişi

arki                arakı

arsalan           arslan

arγali              arkar (yaban koyunu)

baran             baram (eşya)

batoru            bağatur

baya-             zenginleş-

bayan             bay (zengin)

baγsi              baksı (öğretmen)

behe              meke (mürekkep)

bi                  ben

bidhe             kitap (bitiğ)

boso              bez

boγtolin          boğça

bulxa             bulak

buren             boru (müzik aleti)

buri-              bürü-

buxa              boğa

candan          çıntan (sandal ağacı)

caqade          yanında

ce(de)-          ye-

çaçaraqv       çekirge

çamxan         çamkuy (kule)

çai                çay

çeçerse-        titre(ş)-

çifa-              sıva-

çihiri             şeker

çimkişe-        çimdikle-

çin                çın (çın gönüldeki)

çoŋxon          sungur

dabsun          tuz

dalda             dalda (gizli)

debtelin         defter

delen             yele

doro              törü

ecen              iye

efule-            kev- (boz-)

elçin              elçi

eme              ana

erdemu         erdem

erte              sabah (erten)

erteken         erken

faraxabi-       karanlıklaş-

farxvn           karanlık

fuke-            ürk-

fuleŋgi          kül

gindana        zından

xada            kaya

ihiri              ikiz

ilmun           erlik 

kerme          kale (kerekü)

kesiŋge        keşikli (vardiyacı)

keyire          kır (at donu)

kida-           kıd- (kıy-)

kirγa-          kırk-

kuku            kök (mavi)

kulug           kölüŋgü (binek)

kurçe           kürek

mini             benim

miŋγan         bin

nomun         kitap (nom)

o(co)-          ol-

obo-             yu- (yıka-)

oforo            burun

ordo             ordu

oron             or (yer)

oγtosi           otacı

qamira         kaburga

qara             kara

qoŋγoro        konur

qvça             koç

qvda             kuda (dünür)

qvla              kula (at donu)

qvru             kurut

sa-               sağ-

sabsi-           sıva-

saça             sayan (milyon)

salu              sakal 

saçu-            saç-

saγsaxa        saksağan

semejin        iç yağı (semiz)

serguwen     serin

serukin         serin

seyire           sırt

si                 sen

sini               senin

sirγa             sarı (at donu)

subarxan       subargan

suduri           sutar (sutra)

sun               süt

şabi              şabı (talebe)

şoŋxon          sungur

tahi               takı (yaban atı)

tari-              tarı-

tata-             tart- (çek-)

tehe             er yaban keçisi

teke             teğ (gibi)

temen          deve

temgetu       im (tamga)

terbun          terbum (milyar)

toγto-           tokta-

tulum           tulum

tumen          tümen

tusa             tusu (yardım)

uliye-           üfle-

urγan           urgan

uxvlca          gulca (er yaban koyunu)

uye              öd (zaman)

xadaxan       kazık

xan              kağan

xana            kanat (keçe evin)

xayiraqan     kayrakan

xonin           koyun

xoŋγon        gong

xvçin           kuyu

xvlan           kulan (yaban eşeği)

xvndaxa       kundak

xvsun          güç

γala            kol

γaru            kaz

γobi            gobi

Kaynakça

[1] “Materials of Spoken Manchu”, Kim, J. W. vd., Seoul National University Press, Seul, 2008.

[2] https://www.facebook.com/groups/manjugisun/ (Bu dipnot yayında yanlışlıkla birinci dipnotla aynı basılmış.) 

[3] “Materials of Spoken Manchu”, Kim, J. W. vd., Seoul National University Press, Seul, 2008, s. 3.

[4] “Ajige Taçiqvi Taçibçen -Niyamaŋ γa Gisun- Ujui Debtelin”, Sibece ilkokul ders kitabı, Urumçi, 2008, s. 8, 9.

[5] “Mongol-Manj Biçgiin Helnii Dundın Üg”, D. Baasanbat, Mon-Education Press, Ulaanbaatar, 2008. 

Mehmet Levent Kaya

Dilbilimci, yazar, çevirmen.
İlk roman : Çölde Dor; İkinci roman : Ölüöne
Türk Uygarlığının Yıldızları adlı belgeselin danışman ve editörü.

Yorumla

Yorum yazmak için buraya tıklayın...