Arkeoloji Dil

Moğolistan’daki Tüm Türk Yazıtları Tek Kitapta Toplandı!

Yazan: Dr. Fatma ALBAYRAK

Saygıdeğer Türklük Bilimi camiası,

Moğolistan’daki tüm Köktürk harfli yazıtların “Moğolistan’daki Runik Harfli Küçük Türk Yazıtları” olarak “akademik bir katalog” halinde Prof. Dr. Battulga Tsend tarafından Moğolca ve İngilizce olarak yayınlanmış olduğunu; ayrıca yazıt metinlerinin daha detaylı okuma, anlamlandırma ve değerlendirmelerinin makale boyutlarında yer alacağı “bilimsel inceleme kitabı” versiyonu da hem MOĞOLİSTAN’DA MOĞOLCA hem de TÜRKİYE’DE TÜRKÇE olarak yayınlanmak üzere Prof. Dr. Battulga Tsend ile birlikte Moğol akademisyenler Dr. Azzaya Badam, Dr. Gerelmaa Namsrai ve tarafımızca hazırlanma sürecinde olduğunu ve en kısa sürede ilgililerle buluşturulacağı haberini vermekten mutluluk duyarım.

Moğolistan’daki Türk kültür varlıkları ve özellikle kaya resimleri, damgalar ve Türk yazıtlarının keşfi konusunda uzun yıllar bizzat yerinde sürdürdüğü saha araştırmaları ve incelemeler neticesinde her geçen gün keşfedilen Türk kültür varlıklara yenilerini ekleyen Moğolistan Devlet Üniversitesinden Prof. Dr. Battulga Tsend, geçmişten günümüze Moğolistan sahasında keşfedilen tüm runik harfli Türk yazıtlarını hazırladığı kapsamlı bir eserle bilim dünyasına sunmuştur. Kitap, 2020 yılının sonunda, Archeological Relics of Mongolia / Монголын археологийн өв [Moğolistan’ın Arkeolojik Eserleri] serisinin XII. Cildi olarak, Eregzen G. ve Chuluun S.’nin genel yayın editörlüğü ve Azzaya B. ve Gerelmaa N.’nin cilt editörlüğünde, Moğolistan Bilimler Akademisi Arkeoloji Enstitüsü, Moğolistan Kültür Bakanlığı ve Moğolistan Bilimler Akademisi Tarih ve Etnoloji Enstitüsü tarafından, Moğolca ve İngilizce iki dilli hazırlanmıştır

“Akademik katalog” niteliğinde hazırlamış olduğu bahse konu Mongolın Runi Biçgiin Baga Dursgal / The Small Monuments Of Mongolian Runic İnscription [Moğolistan’daki Runik Harfli Küçük Anıtlar] adlı kitabıyla birlikte, geçen yirmi yıla yakın bir sürede yapılan çalışmaların ne denli titizlikle artırıldığını ve bunların neticesinde hâlihazırda tespit edilen “küçük yazıtlar” kategorisinde değerlendirilecek 159 eserin daha olduğunu ve bunların Moğolistan coğrafyasındaki dağılım yoğunluğunu bilim dünyasına sunmuştur. Bu çalışma aynı zamanda bölgede Türk kültür varlıklarının zenginliğinin boyutlarını ortaya koymakla birlikte bundan sonra da sürdürülecek araştırmalarda çok daha fazlasının elde edileceğine işaret etmesi bakımından da önemlidir.

Ayrıca Türk Dönemi yazıtlarının sadece “kağanlık ve kumandanlık yazıtları”ndan ibaret olmadığını, aksine çok çeşitli formlarda yazıtların olduğunu göstermiştir: Bunlar; anıtlar / dikili taşlar, kaya yazıtları, taşlar üzerindeki yazıtlar, kaplumbağa kaideler üzerindeki yazıtlar, döşeme levhalar / lahitler üzerindeki yazıtlar, geyikli taşlar üzerindeki yazıtlar, insan figürlü taşlar üzerindeki yazıtlar, ağaç / tahta üzerindeki yazıtlar, kemik üzerindeki yazıtlar, seramikler üzerindeki yazıtlar, metal malzemeler üzerindeki yazıtlardır.

Kitabın bölümlerini oluşturan Moğolistan’da bulunan runik yazılı küçük anıtların dağılmış olduğu 18 aymag ve bunlar içerisinde yer alan eserler şöyledir (sıralama Moğol alfabesine göre alfabetik olarak yapılmıştır):

  1. Arhangai aymag bölgesinde yer alan runik harfli küçük yazıtlar: (ss. 24-55) Ajirag ve Tuulant Yazıtı, Baga Khairkhan Yazıtı, Bilge Kağan Anıt Mezar Kompkleksindeki Balbal üzerindeki yazıt, Köl Tigin Anıtının kaplumbağa kaidesi üzerindeki yazıt, Tariat Anıtının kaplumbağa kaidesi üzerindeki yazıt, Ikh Khanui Nuur Yazıtı, Yay kabzası üzerindeki yazıt. Taikhir Çuluu Yazıtı, Kil tuğla üzerindeki yazıt, Khirgisiin Khooloi’daki çatı kiremidi üzerindeki yazıt, Köstek (?) üzerindeki kemik parçasında bulunan yazıt.
  2. Bayan-Ölgii aymag bölgesinde yer alan runik harfli küçük yazıtlar: (ss. 56-91) Saga Oigur Yazıtı, Zürkh Uul Yazıtı, Züün Oroi Yazıtı, Örtöön Bulag Yazıtı, Tekht Yazıtı, Khar Magnai Yazıtı, Shiveet Khairkhan Yazıtı,  Ereen Kharganat Lahiti.
  3. Bayankhongor aymag bölgesinde yer alan runik harfli küçük yazıtlar: (ss. 92-137) Asgat Yazıtı, Bömbögör Yazıtı, Gurvan Mandal Yazıtı, Dalt Yazıtı, Olon Nuur Yazıtı, Soöyo Khüren Yazıtı, Zamiin Buuts (Ulaan Tsokhiot) Yazıtı, Khavtsgaitiin Khavtsal Yazıtı, Khanangiin Buuts Yazıtı, Khirgisiin Ovoo Lahiti, Tsokhiot Yazıtı.
  4. Bulgan aymag bölgesinde yer alan runik harfli küçük yazıtlar: (ss. 138-159) Altan Hün Yazıtı, Arhanan Yazıtı, Gurvaljin Uul Yazıtı, Ikh Asgat / Höl Asgat Yazıtı, Kahngidai Yazıtı.
  5. Govi-Altay aymag bölgesinde yer alan runik harfli küçük yazıtlar: (ss. 160-193) Altan Khad Yazıtı, Biger Yazıtı, Bugat Yazıtı, Davirtiin Buuts Yazıtı, Khöşööt Tolgoi Yazıtı, Khulsana Am Yazıtı, Shaakhar Tolgoi Yazıtı.
  6. Govisumber aymag bölgesinde yer alan runik harfli küçük yazıtlar: (ss. 194-197) Çoir insan figürlü taşı üzerindeki yazıt
  7. Dornogovi aymag bölgesinde yer alan runik harfli küçük yazıtlar: (ss. 198-203) Ikh Nart Yazıtı
  8. Dornod aymag bölgesinde yer alan runik harfli küçük yazıtlar: (ss. 204-207) Madeni para üzerindeki yazıt
  9. Dundgovi aymag bölgesinde yer alan runik harfli küçük yazıtlar: (ss. 208-235) Del Uul Yazıtları, Derst Khotol Yazıtı, Jirimt Yazıtı, İkh Biçigt Yazıtı, Damga üzerindeki yazıt, Khanangiin Buuts Yazıtı
  10. Zavkhan aymag bölgesinde yer alan runik harfli küçük yazıtlar: (ss. 236-245) Züriin Ovoo Yazıt, Tsetsüükh Yazıtı.
  11. Övörkhangai aymag bölgesinde yer alan runik harfli küçük yazıtlar: (ss. 246-261) Övörkhangai Yazıtı, Tavit Yazıtı, Tegshiin Khuren (Tevsh) Yazıtı, Khutag Uul Yazıtı.
  12. Ömnögovi aymag bölgesinde yer alan runik harfli küçük yazıtlar: (ss. 262-277) Baişintın Har Yazıtı, Dalan Uul Yazıtı, İkh Ölziit Uul Yazıtı, Sevrei Yazıtı, Urtiin Gol Yazıtı, Khotgor Yazıtı.
  13. Sühbaatar aymag bölgesinde yer alan runik harfli küçük yazıtlar: (ss. 278-283) Dongoin Şiree Kompleksindeki Lahit Yazıtı
  14. Töv aymag bölgesinde yer alan runik harfli küçük yazıtlar: (ss. 284-297) Gümüş kap / kupa üzerindeki yazıt, Nalaikh Yazıtı, Gümüş tas üzerindeki yazıt, Tonyukuk adak alanındaki kil parçası üzerindeki yazıt, Ulaanchuluut Yazıtı.
  15. Uvs aymag bölgesinde yer alan runik harfli küçük yazıtlar: (ss. 298-309) Doloogoidoi lahiti üzerindeki yazıt, Tömör Tsorog Yazıtı, Şanagan Hev (Açit Nuur) Yazıtı
  16. Khovd aymag bölgesinde yer alan runik harfli küçük yazıtlar: (ss. 310-337) Biireg Yazıtı, Darvi Yazıtı, Övör Dörölj Yazıtı, Tariatın Övöljöönii Yazıtı, Müzik aleti üzerindeki yazıt, Yamaan Us Yazıtı.
  17. Kövsgöl aymag bölgesinde yer alan runik harfli küçük yazıtlar: (ss. 338-347) İvdein Gol Yazıtı, Oruk Yazıtı.
  18. Khentii aymag bölgesinde yer alan runik harfli küçük yazıtlar: (ss. 348-353) Raşaan Had Yazıtı, Tsenher Mandal Yazıtı.

Prof. Dr. Battulga Tsend’in hem Türkoloji alanında yapmış olduğu çalışmaları hem de son çalışmasına dair detaylı bilgiyi, Prof. Dr. Bülent GÜL editörlüğünde yayın hayatına başlayan BİTİG dergisinde çıkan makalemizde bulabilirsiniz.  https://bitig.ogu.edu.tr/Storage/bitig/Uploads/8.-FATMA-ALBAYRAK-MAKALE-PRINT-1.pdf

bilimdili

Yorumla

Yorum yazmak için buraya tıklayın...