Tarih

Musul’da Bir Süryani Manastırı ve Gizli Uygurca Yazıtlar

Irak’ın kuzeyinde bulunan Süryani Mar Behnam manastırı, 400’den fazla nadide el yazmasına ev sahipliği yapıyor.  Toronto Üniversitesi’nden profesör  Amir Harrak’a göre yazmalar, XIII. yüzyıldan XX. yüzyıla kadar farklı dönemlere ait.  Yazmaların bazıları ayrıca görkemli resimlerle süslenmiş. Bu belgeler, bölgenin sosyal ve dini tarihini aydınlatan son derece önemli metinler. Bir Süryanice uzmanı olan Harrak, manastırda korunan yazmalar arasında  Süryanice örnekler dışında Arapça, Türkçe ve Yeni Aramice dahil olmak üzere çeşitli dillerde metinlerin olduğunu belirtiyor.

Mar Behnam ve Kız Kardeşi Mart Sara Manastırı:

Kuruluş Efsanesi

Manastır Irak’ın Musul kentinde yer alır, antik Nimrud ve Ninova  kentleri ile komşudur. Assuri kralı Sanharib, eski inançları olan bir kraldır. Kral’ın oğlu prens Behnam rüyasında bir melek görür ve melek ona rahip Matta’yı bulmasını, cüzamlı olan kız kardeşini rahibe göstermesini söyler. Meleğin sözünü dinleyen Behnam, kız kardeşini iyileştirmek umuduyla Matta’ya götürür. Kız kardeşi iyileşir, böylece her iki kardeş de Hristiyan olurlar.

Kral, Hristiyanlığı kabul eden ve rahip Matta tarafından vaftiz edilen çocukları Behnam ve Sara’yı, onları destekleyen 40 asker ile birlikte öldürtür. Ancak Kral ölüm döşeğindeyken kendisi de Hristiyanlığı kabul eder. Öldürülen prens ve prenses adına bir manastır inşa ettirilir. Manastır zaman içinde bir haç merkezi haline dönüşür.

IV. yüzyulda Doğu Asuri Kilisesi (Nesturi Kilisesi) tarafından temelleri atılan bu kilise, XIV. yüzyılda Süryani Ortodoks Kilisesi (Yakubi Kilisesi) tarafından kullanılmaya başlanmıştır.  XIX. yüzyılda halkın büyük kısmı Katolik olunca, kilise de Süryani Katolik Kilisesi’nin eline geçmiştir. Süryani Ortodoks ve Süryani Katolik Kiliseleri, her 10 Aralık’ta Aziz Behnam’ı birlikte anarlar.

Müslüman Arap coğrafyacı Yaqut al-Hamawi, bu manastırın XIII. yüzyılda çok ünlü olduğunu, gerek Hristiyan gerekse Müslümanlar tarafından sıkça ziyaret edilen bir yer olduğunu belirtiyor. Manastırın duvarlarında Assurca, Ermenice ve Uygurca yazılar ve çeşitli ikonlar yer almaktadır. Süryani inancında şehit kabul edilen iki kardeşe ait manastır duvarlarındaki figürler, Orta Çağ Hristiyan Mezopotamya sanatının görkemini gözler önüne seriyor.

Manastırdaki Uygurca Yazıt

Ortadoğu’daki Moğol egemenliği sırasında, Mar Behnam manastırı da yağmalanmış ve kutsal eşyalar Moğol ordularınca götürülmüştü. Bunun üzerine Manastırın başında bulunan Rahip Jacob, yapılan yağmayı şikayet etmek için Hülagû Han‘ın torunu Baydu Han‘a gitti. Baydu Han, rahibin sözlerine kulak verdi ve kutsal eşyaların manastıra geri gönderilmesine karar verdi. Bunun üzerine manastır hana olan minnetini bildirmek için Mar Behnam’ın mezarının üstüne Uygurca bir teşekkür yazıtı kazdırdı: “Hızır  İlyas’ın  övgüsü,  İlhan beylerinin ve kadınlarının üstüne olsun.”

Uygurca Yazıt

Manastırın Uğradığı Yıkımlar

Moğollar döneminde hasar gören manastır, XIV. yüzyıldan itibaren birçok defa restore edildi; en son 1980‘lerde Saddam Hüseyin zamanında onarılmıştı. Manastır, Haziran 2014’te IŞİD tarafından ele geçirildi ve pek çok tarihi eser parçalanarak, manastırın belli bölümleri havaya uçuruldu. Bu patlamalar sırasında, Mar Behnam’ın heykeli ve  Uygurca yazıt (Bu örnek, Ortadoğu’da son derece nadir olan birkaç Uygurca yazıttan biriydi) yok etti. Ancak manastırdaki çok nadir el yazmaları,  rahip Yousif Sakat‘ın ön görüsü sayesinde kurtuldu.

Türki Stilde Taş İşleme

Gizlenerek Kurtarılan El Yazmaları

IŞİD tehlikesi Musul bölgesine doğru yönelince, Mar Behnam manastırı rahibi Yousif Sakat, el yazması eserleri kurtarmak için acil bir yöntem geliştirdi. Rahip yazmaları büyük metal bir kutunun içine yerleştirdi, sonra bu kutunun önüne bir duvar inşa ederek, yazmaları kamufle etti. Rahip, IŞİD’in bölgeyi terk etmesinden sonra bile sırrını kimseyle paylaşmadı. Manartırın ve yazmaların gerçek anlamda güvende olduğundan emin olana kadar, yazmaları sakladığı yerde korudu. Ancak terör tehlikesinin gittiğinden emin olduğunda, duvarı yıkarak yazmaları yeniden gün yüzüne çıkarttı. Yazmalar yaklaşık iki yıl manastırda saklı kaldı ve rahibin ön görüsü sayesinde yok olmaktan kurtuldu.

Arkeolog Sergen Çirkin

**Kaynaklar

https://hyperallergic.com/216393/another-treasure-lost-in-iraq-the-story-of-mar-behnam-monaster

https://www.theguardian.com/world/2014/jul/24/iraqi-christians-mosul-isis-convert-islam-or-be-executed

http://www.ibtimes.co.uk/isis-blows-famed-4th-century-mar-behnam-catholic-monastery-iraq-1492703

https://www.livescience.com/51575-iraq-heritage-sites-mar-behnam-photos.html

**Uygurca Yazıt İçin Bakınız

Amir Harrak and Niu Ruji, “The Uighur Inscription at the Mausoleum of Mar Behnam, Iraq,” Journal of the Canadian Society for Syriac Studies 4 (2004): 66-69.

 

 

 

 

Sergen Çirkin

Arkeolog
İletişim / Mail adresi
srgncrkn@gmail.com
https://twitter.com/CirkinSergen
Kitapları
Güney Sibirya Arkeolojisi ve Şamanizm - YKY 2019
Kökler: Yay Çeken Kavimlerin Şafağı - Ötüken Neşriyat 2021