Kaşkay Türklerinde Sosyal Tabakalaşma

Yazan: Dilek Erenoğlu

Türklerde Sosyal Tabakalaşma

Türk sosyo-kültürel hayatında tabakalaşma olgusu, ekonomik güçle ilgili olmakla birlikte
kan bağına dayalı bir aile birliği sistemine dayanmaktadır. Soyun izlenmesinde genellikle baba
tarafı esas alınır.

Eski Türk toplumunda aile (oguş), toplumun çekirdeğidir. Evlenen oğullar yeni aile
kurmak üzere evden ayrılır. Baba evi “ocak” denilen en küçük oğula kalır. Ancak evlenip evden
ayrılan oğullar ve diğer akrabalar bir araya gelip sülaleyi (urug) oluştururlar. Aile ve uruglar da bir
araya gelerek boyları (bod, kabile) meydana getirirler. Boylar belli ölçüde mülkü, arazisi olan ve
savaş gücüne sahip, özel adları ve damgaları olan siyasi birliklerdir. Boyların bir araya gelmesi ile
asker gücüne sahip, başında şad, yabgu, ilteber gibi unvanlar taşıyan bir idareci bulunan, bir “il”e
bağlı ya da müstakil olan boylar birliği (bodun) meydana gelir. Bodunların ve boyların
birleşmesinden siyasi bir topluluk olan il (müstakil topluluk, devlet, imparatorluk) oluşur.
(Kafesoğlu, 1997, 213-227), Batı Oğuzlarda il “göçebe budun” anlamındadır. Eski Türklerde iller,
“öz (aşiret)”lerden meydana gelir, “öz”ler, “boy”lardan oluşur, “boy”lar da “sop”lardan meydana
gelmektedir. (Gökalp, 1976, 166-167)

Özler, boylar, soplar ilin idari bölümleridir. Bu tabakaların hepsi, hem siyasi hem de ailevî
özelliğe sahiptir. Sop, bir babanın evlatlarından meydana gelir; boy-öz, bir babanın amca çocukları
ve diğer akrabalardan meydana gelmektedir. Bu kapalı tabakaların kadrolarına yabancı fertler
karışamazlar, evlilikler il dahilinde olur. Hizmetçiler ve esirler “il”in dışındadır. (Gökalp, 1976,
168)

Ziya Gökalp, Türkmenlerde, il hayatını kaybedenlerin, sosyal hayata dönerek müstakil
aşiretlere dönüştüklerini belirtir. Mesela Teke aşireti, Harizm ve İran’daki diğer Türkmen aşiretleri
gibi taifelerden (boylar), taifeler de tirelerden (sop) oluşmaktadır. Tekelilerde hakimiyet aşiret
meclisindedir, her fert bu meclisin azasıdır. Bu meclis, bir han seçer, fakat han halkı memnun
edemezse, istifaya mecburdur. (Gökalp, 1976, 171)

Türklerde toplumsal tabakalaşma sistemi genel olarak aşağıdaki gibidir: (Tezcan, 1995, 89¬
90)

Türk sosyal tabakalaşma yapısında gelir ve yaşam seviyesi bakımından bir eş itsizlik var
gibi görünmektedir; bununla birlikte toplumun bütün bireyleri hukuk bakımından eşit tutulmuştur.
Bunun tersi bir tutum kölelik sistemine dönüşen bir yapıyı ortaya çıkarırdı.

Eski Türklerde akrabalık ve soy ilişkilerinin varlığı ve sürekliliği toplumsal örgütlenmede
temel özelliktir. Bu örgütlenme, toprak bütünlüğü ve siyasi bir güç şeklinde, daha çok göçebelerin
yaşam şekillerinde bir sosyal tabaka sistemi olarak görülmektedir. Her ne kadar konuya ilişkin
farklı görüşler olsa da temel itibarla eski Türklerin sosyal tabakalanması konusunda özellikle potlaç
olgusu bu yapılanmaya izin vermeyen bir örftür. Türkdoğan, konuyla ilgili çalışmasında eski Türk
toplumunda batılı anlamda bir sınıf kavramının olmadığını ancak toplumsal rütbe ve hiyerarşinin
varlığını ifade eder. (Türkdoğan, 2004, 130)

III. Kaşkay Türklerinde Sosyal Tabakalaşma

Kaşkay Türklerinde sosyal tabakalaşma temelde kan bağına dayalı olarak aile yolu ile
meydana gelir. Bununla birlikte ekonomik güç bu yapının temel özelliğidir. Bu göçebe kültür
yerleşik hayata geçmeden önce kışlak ve yayla olarak kullandığı arazilerin genişliği ve sahip
olduğu hayvan sayısı bakımından güce hakimdir.

Akkoyunluların ve Safevilerin İran’daki güçlü göçebe unsurları kendine çekme
mücadeleleri sonunda (10-13 yy.) Türkler arasında siyasi ve sosyal yapı bakımından şehirliler,
köylüler ve yarı göçebeler olmak üzere farklı bir tabakalaşma yapısı ortaya çıkmıştır. (Kholgh ve
Noori, 1998, 21)

Muhammed Rıza Şah döneminde, 1962’de, Beyaz Reform da denilen Toprak Düzenlemesi
ile Hanlık sisteminin zayıflatılmasının amaçlandığı çalışmalar başlatılmıştır. Bu yolla, toprak
düzenlenmesi adı altında göçebelerin toprak sahibi olması sağlanıyor görüntüsü altında onları
yerleşik hayata geçirmek yoluyla Hanlık sisteminin zayıflatılması sağlanmıştır. Sonuçta geleneksel
hayvancılık zayıflatılmış ve yoksulluk ortaya çıkmış, yerleşik hayata geçiş büyük çapta
gerçekleştirilmiştir. Böylece, Hanlık yönetimi işlevini yitirmiş, İlhanlar, Kethüdalar, Kelanterler,
Aksakallar, sadece aile adlarında soyları takip edilebilen ve saygı unvanı taşıyan unsurlar halini
almış, asıl işlevlerini yitirmişlerdir. (Kholgh ve Noori, 1998, 44)

Göçebe bir halk olan Kaşkay Türklerinin sosyal yapısı, siyasi bir güç özelliği de taşıyan
belirli tabakalardan meydana gelmektedir. Eski Türk toplumu yapısına uygun olan bu tabakalaşma
sistemi Oğuz Türk halklarında genellikle benzer şekildedir. Türkmenlerde farklılık gösteren bu
terimler, İran’da bulunan Arap, Beluç, Kürt, Lor gibi azınlıklarda da benzer şekilde
kullanılmaktadır. Bu durum azınlıklar arasında tabakalaşma sisteminin de birbirine yakın olduğu ve
birbirinden etkilenmelerin yaygın olduğu anlamını taşıyabilir.

IV. Kaşkay Türklerinde Sosyal Tabakalar
A) Sosyal Yapıya Göre

Kaşkay Türklerinin tabakalaşma sistemi için kullanılan adlandırma tercihinde batılı ve
İranlı araştırmacılar arasında bazı küçük farklılıklar göze çarpmaktadır.

Aşağıdaki tablo İran’daki Türk kökenli halkların tabakalaşma için kullanılan terimleri
göstermektedir. (Bölükbaşı, 2004, 74)

Mansur Nasıri, il, tayfa, tire, bonku, beyle, aile olmak üzere 6’ya ayırmıştır. (Tayyibi,

2009,23)

Kaşkay Türklerinin sosyal tabakaları sosyal düzen ve yöneticileri ile büyükten küçüğe
şöyle sıralanabilir: (Nijad, 1994, 84)

1. İl (El): Tayfaların birleşmesinden meydana gelir. Sosyal bir tabaka özelliği taşıyan il,
zamanla hükümet baskılarına karşı savunma gücü geliştirmiş ve siyasi ve askeri nitelik taşıyan bir
güç halini almıştır. Temelinde aile bağı olan bu birlik üst yapısında devlet niteliğine bürünmüştür.
İlin başında bulunan hanlardan önderliği ilhan üstlenir. Kaşkay İli, 6 büyük tayfadan meydana
gelmektedir. Bu büyük tayfalara il de denmektedir. İlhanlık sistemi Safevi döneminden sonra daha
sistemli işlemeye başlamıştır.

Bir ilin itibarı ve değeri, nüfusu, aile sayısı, mera çokluğu, savaşçı ve binici sayısı ile
onların maharetine, ve kelanterin gücü ve zenginliğine bağlıdır. (Kiyani, 1993, 178)

İlhan ya da İlbeyi tarafından yönetilir. İlhan, ilin bütünlüğünü sağlayan siyasi ve sosyal bir
liderdir. Görevleri, ilin devlet işlerini yürütmek, askeri düzeni sağlamak, vergi toplamak ve
merkezi yönetime iletmek, Kelanter seçmek ve ilin hukuki işlerini çözümlemektir. İlhan savaşta
komutan gibi savaşır, ve savaşı yönetir. (Kiyani, 93, 180)

2. Tayfa: Tirelerin birleşmesinden meydana gelen sosyal, siyasi bir birimdir. Tayfa, çok
sayıdaki tirelerin bir araya getirilmesi için kurulmuştur. Tayfanın oluşmasında ortak akrabalık
soyundan gelme koşulu yoktur. Ancak bazı tayfaları oluşturan tireler ortak bir ataya sahiptirler ve
onun ismi ile anılırlar. Bazı tayfalar yer adları ile (Dereşorlu tayfası), bazı tayfalar siyasi özellikleri
ile (Şahseven İli) anılırlar.

Tayfayı oluşturan tirelerin sayısı genellikle değişkendir. Bunun sebebi tirelerin istekleri
doğrultusunda kendi tayfasından ayrılıp başka bir tayfaya bağlanabilmeleridir. Tayfalar aile
sayılarına, atlı savaşçılarının nitelik ve sayısına, otlaklarının genişliğine, Kelanterin güç ve
zenginlik sahibi olmasına göre değer kazanmaktadır. Hayvancılık bakımından en güçlü tayfa
Şeşbeyli Tayfasıdır.

Sohrab Dolatkhah’a göre 19. asır sonlarında Kaşkay İli’nde yaklaşık 12 tayfa (tribe) vardır.
20. asırda sosyopolitik değişmeler sonucunda bu sayı azalmıştır. (Dolatkhah, 2010, 107)

Kaşkay Tayfaları: (Ahur, 2001, 86-112)

1. Amele

2. Dereşorlu

3. Farsimedan

4. Büyük Keşküllü

5. Şeşbeyli

6. Küçük Keşküllü

7. Safihanlı

8. Karaçalı

9. Nemedi

Diğer İran araştırmacıları da 9 tayfadan bahseder, ancak Nemedi yerine Rehimli tayfasını
sayarlar. Rehimli ve Sefihanlı küçük olduklarından diğerlerinin içinde erimiştir. Ancak bu gün 6
tayfadan bahsedebiliriz: Dereşorlu, Farsimedan, Büyük Keşküllü, Küçük Keşküllü, Şeşbeyli,
Amele. (Kholgh ve Noori, 1998, 83-86)

Tayfa, Kelanter tarafından yönetilir. Kelanter, İlhanın tayfa içindeki emirlerini yerine
getirir, birliği sağlar, hukuku korur. Savaş zamanında savaş düzeninin sağlanması, vergi
toplanması, tirelere kethüda seçilmesi gibi yönetim işlerini yürütür. Varlıklı ve nüfuzludurlar. Halkı
tanımaları için İlin içinde yetişirler, halk ile iç içe olurlar. Tire halkı nevruz bayramı ile diğer
bayramlarda Kelantere hediye sunarlar, çünkü düğün ya da yas töreni gibi sosyal olaylarda
sorumluluğun çoğu Kelantere düşer. Eğer Kelanterde bir zaaf görülürse İlhan onu azledip yerine
kardeşini ya da akrabasını getirir. Babadan oğula geçer. Kendi tabakaları dışında kimseye kız
vermezler. (Kiyani, 1993, 177-178)

3. Tire: Bonkuların birleşmesinden meydana gelen bu yapıda akrabalık esastır. Yerleşim
yeri ve otlak arazileri ortaktır. Evlilik yoluyla nüfusun artması ile yeni bonkular ortaya çıkarak
tireyi genişletmekte ya da yeni bir tire oluşturmaktadır. Tireler genellikle kurucularının adları ile ya
da kurulduğu bölgenin adları ile anılmaktadır.

Tire, her aile bireyinin soy ağacının kolay takip edilebildiği bir akrabalık sistemine
dayanmaktadır. Akrabalık bağı dışında kalan çoban (sadece Amele Tayfası’nda) ve işçiler de tire
ile birlikte yaşarlar.

Tire Kethüda tarafından yönetilir. Kethüdalar üst düzey yönetim toplantılarına
katılabilirler. Bu nedenle Tire, siyasi bir birim olarak görülmelidir. Kurucu nesilden İlhan’ın seçtiği
Kethüda, Kelanter’in gözetimindedir. Kethüda, soylu bir aileye mensup, mal varlığı güçlü ve üstün
yetenekli olmalıdır.

Kaşkaylarda toplam 200 Tire vardır. Bazı Tireler küçülmüş, erimiş diğerlerinin içinde
kaybolmuştur.

4. Bonku: Aile birliğinden meydana gelen, siyasi değil sosyal kimlik taşıyan ortalama üç
kuşak baba soyundan akrabanın bir arada yaşadığı birimdir. Akrabalik ilişkileri daha sıkıdır. Böyle
olmakla birlikte akraba olmadığı halde bonkuya kabul edilen aileler de olabilir.

Ortak yaşam alanları olmasına rağmen dağınık bir şekilde de görülebilirler. Yurt diye
adlandırılan bölgede kara çadırlarıyla oba (bölük, işum) şeklinde yaşarlar.

Bonkunun lideri Aksakaldır. Aksakallık babadan oğula, oğul yoksa erkek kardeşe geçer.
Bonkunun adı, onu yöneten Aksakalın adını taşır. Aksakal, göç zamanında yurdun belirlenmesi,
mera işleri ve Bonkunun iç hukuku ve düğün vb sosyal olaylarda danışılan, saygı duyulan kişidir.
Bonkudan bir ailenin ayrılması o Bonkunun zayıflığını gösterir o yüzden aksakal buna meydan
vermemelidir. Aksakalın gücü Bonkudaki ailelerin sayısı, ekonomik güç, savaşçı sayısına bağlıdır.

Genel olarak tarım ve hayvancılık işleri ile dokumacılık gibi diğer el işleri ile geçinirler.
Her bonku kendi içinde çobanını görevlendirir. Yaylaya gitme kışlağa dönme sırasında hayvanlar
çobanlar nezaretinde göç ettirilir ve bu çobanlar ailenin fertlerinden biri olur. (Kholgh ve Noori,
1998,152)

Bazı bonkularda alt kollara da rastlanmaktadır, bunlara “bile/beyle” denmektedir. (Çelik,
2002,661)

Bonkular ikiye ayrılmaktadır: Asıl Bonku ve Amele Bonkusu.

Amele bonkusunun bireyleri (Han adamı), Han’ın bütün hizmetini görmek üzere değişik
tayfalar içinden seçilir. Çadırları hanın çadırına yakındır. Hanın yemeği, güvenliği, misafir
ağırlama, hayvanlarının bakımı, otlatılması, süt sağılması gibi bütün hizmetleri yaparlar. Ameleler
bu hizmetlerinden maddi gelir elde ederler. Amele Tayfası içindeki çobanlar, bu tayfada sosyal
tabaka içinde görülmezler, ustalar ve demirciler gibi dışarda tutulurlar. Amelelerde en üst tabakada
hanın koruması, en altta ise darga ve çoban vardır. (Nijad, 1994, 77)

Kadınlar evlendikten sonra kocanın Bonku ve Tirelerine geçerler. Amca, güç ve saygı
taşımakta, amca çocukları ise kardeş gibi değer taşımaktadır. (Kholgh ve Noori, 1998, 122)

5. Aile: En küçük sosyal birimdir, ancak çekirdek aileden daha büyüktür. Birbirine yakın
dede, kardeş ve kardeş çocuklarının bir araya getirdiği topluluktur. Han ve normal sınıfta farklılık
gösterir.

Nick Kholgh, Peyman’a göre Kaşkaylarda birkaç çeşit aile modelinden bahseder: (Kholgh
ve Noori,1998, 108)

1. Karı-koca-çocuklar (En yaygın model)

2. Karı-koca – kayınvalide

3. Karı-koca-kocanın kardeşleri

4. Karı-koca-evin oğlu ve eşi

5. Birkaç eşli koca (kadın çocuğu olmadığında eşini evlendirir. Örneğin Farsimedanlarda
görülür.)

Olivya Restriupu’ya göre, aile yapısı için 5 kriter vardır: (Kholgh ve Noori,1998, 109)