Tunguz Lehçeleri ve Sınıflandırılması

Yazar: Doç. Dr. Gökçe Yükselen Peler

Tunguz lehçeleri, üç ülkeye yayılmış şekilde konuşulmaktadır. Bütün lehçeler içerisinde her üç ülkede de konuşulan tek lehçe Evenk Tunguzcasıdır. Nanay lehçesi hem Rusya Federasyonu’nda hem de Heje / Hejen adı altında Çin Halk Cumhuriyeti’nde konuşulmaktadır. Negidal, Even, Udege / Udehe, Oroç, Olça ve Orok / Uylta lehçeleri sadece Rusya Federasyonu’nda konuşulmaktadır. Mançu, Solon ve Oroçen lehçeleri de sadece Çin Halk Cumhuriyeti’nde konuşulmaktadır. Ancak çok az sayıda Orok / Uylta konuşurunun Japonya’nın ikinci büyük adası olan Hokkaydo’ya göç ettiğini belirtmekte fayda var[11]. Sadece Evenk Tunguzcasının konuşulduğu alana göz atılacak olursa Tunguz lehçelerinin konuşulduğu alanın büyüklüğünün anlaşılması bakımından yeterli olacaktır. Az önce de ifade edildiği gibi Evenk Tunguzcası her üç ülkede de konuşulmaktadır. Kuzey Moğolistan ile Çin Halk Cumhuriyeti’ndeki Heilongciang eyaleti, İç Moğolistan ve Doğu Türkistan’ın yanında, Rusya Federasyonu’nda çok geniş bir alana yayılmış bir konuşur kitlesine sahiptir. Evenk Tunguzcası Rusya Federasyonu içerisinde, kuzeyde Yakut, Dolgan, Even ve Nenets halklarının meskûn olduğu Kutup bölgelerinden, güneyde Baykal Gölü’ne kadar; batıda Ob – İrtiş havzasından, doğuda Ohotsk Denizi’ne ve Sahalin adasına kadar olan muazzam arazide konuşulmaktadır. Yayıldıkları bu alanın büyüklüğü, Evenk Tunguzlarını, Sibirya halkları içerisinde en geniş alana dağılmış halk konumuna oturtmaktadır[12]. Bu kadar geniş bir alana yayılmış bir dilin alt kollarının tasnifi konusunda da çeşitli zorlukların ortaya çıkacağı tahmin edilebilir bir durumdur. Nitekim aşağıda da görüleceği üzere, Tunguz lehçelerinin sınıflandırılması meselesi, hâlâ çözülmeyi bekleyen bir sorundur.

Tunguz Lehçelerinin Sınıflandırılması

19.yüzyılın sonlarından itibaren, pek çok araştırmacı, Tunguz lehçelerini tasnif etmeye çalışmıştır. Rus bilim adamı Leopold von Şrenk, Tunguzları ve dillerini dörde ayırmıştır: Birinci gruba Dağur ve Solonları; ikinci gruba Mançu, Gold ve Oroçları (o Oroçi diyor); üçüncü gruba Oroçen (o Oroçon diyor), Manegir, Birar ve Kilileri; dördüncü gruba ise Olça (o Olçi diyor), Orok, Negidal ve Samağirleri yerleştirmişlerdir[13]. S. Patkanov, üçüncü gruba Gerçek Tunguzları / Tunguzcayı ekleyerek bu tasnifi tadil etmiştir[14].

L. Sternberg ise Tunguz halklarını; Nanay Grubu, Evenk Grubu, Mançu Grubu şeklinde üç gruba ayırmıştır. Nanay Grubu’na Gold, Olça (o Olçi diyor), Orok ve Oroçları (o Oroçi diyor); Evenk Grubu’na göçebe rengeyiği çobanı Tunguzları, Yukarı Amur bölgesinin Oroçen (o Oroçon diyor) kabilelerini ve Negidalları; Mançu Grubu’na ise Mançu, Dağur ve Solonları dâhil ediyor[15].

P. Şmidt ise kendinden sonra uzun süre devam edecek ikili tasnifi ortaya atmıştır. Şmidt, Tunguz halklarını Tunguz Grubu ve Mançu Grubu olmak üzere ikiye ayırmıştır. Tunguz Grubu’na gerçek Tunguzlar, Oroçen (o Oroçon diyor), Manegir, Solon, Lamut, Negidal ve Samağirleri; Mançu Grubu’na ise Gold, Olça (o Olçi diyor) ve Oroçları (o Oroçi diyor) koymuştur. Oroçların altına ise Oroç, Kyakar ve Udege ( o Udehe diyor) kabilelerini yerleştirmiştir[16].

Bu erken denemelerden sonra, ilk ayrıntılı tasnif, 1930’lu yıllarda Kuzey Halkları Enstitüsü tarafından yapıldı ve bu tasnif Çernyakov[17] tarafından sistemleştirildi. Bu tasnif daha sonra V. I. Tsintsius[18] tarafından tadil edildi. Tsintsius, gerçekleştirdiği karşılaştırmalı araştırmalarını temel alarak on Tunguz lehçesi tespit etmiş ve Evenk Tunguzcası, Even (Lamut) Tunguzcası, Negidal Tunguzcası ve Solon Tunguzcası olmak üzere, bunların dört tanesini kuzey grubuna; Mançu Tunguzcası, Nanay (Gold) Tunguzcası, Olça (Ulça) Tunguzcası, Orok Tunguzcası, Udehe Tunguzcası ve Oroç Tunguzcası olmak üzere, altı tanesini güney grubuna yerleştirmiştir.

Daha sonra J. Benzing, Tsintsius’un tasnifini, lehçelerin ağızlarını da vererek daha da ayrıntılı hâle getirmiştir. Tunguz dilini, Güney veya Mançu kolu ve Kuzey veya Tunguz kolu olmak üzere iki kola ayırmıştır. Kuzey veya Mançu kolunun altına; Mançu, Gold veya Nanay ve Udehe lehçelerini yerleştirmiştir. Gold veya Nanay lehçesinin altına Torgon, Kurb-Urmi ve Gorin (Samağir) ağızcıklarından oluşan gerçek Nanay ağzı ile Sungarı, Olça ve Orok ağızlarını; Udehe ağzının altına ise Hungarı, Anyuy, Samarğı, Hor, Bikin ve Iman ağızcıklarından oluşan Gerçek Udehe ağzı ile Oroç ağzını yerleştirmiştir. Kuzey veya Tunguz kolunu, Evenk ve Even (Lamut) olmak üzere iki lehçeye ayırmıştır. Evenk lehçesini İlimpi ve Erbogoçen ağızcıklarından oluşan Kuzey (Erbogoçen) ağzı; Sim, Podkamennaya Tunguska, Tokmin-Tutur, Aşağı Nepi, Kuzey Baykal ve Taloç ağzıcıklarından oluşan Güney (Katanği) ağzı; Yukarı Olekma, Aşağı Olekma, Uçur, Zeya Bureya, Tugur-Çumikan ve Ayan-Maya ağzıcıklarından oluşan Doğu (Oroçen) ağzı; Aşağı Negidal ve Yukarı Negidal ağzıcıklarından oluşan Negidal ağzı ve Solon ağzı olmak üzere, beş ağız şeklinde tasnif etmiştir. Even lehçesini ise Kolima-Omaon, Oloy, Kamçatka, Ohotsk, Yukarı Kolima, İndigirka ve Tompon ağızcıklarından oluşan Doğu ağzı; Sarkır, Lamunçin ve Yukagir ağızcıklarından oluşan Batı ağzı ve Arman ağzı olmak üzere, üç ağız şeklinde sınıflandırmıştır[19]. Ivan A. Lopatin de Tsintsius ve Benzing tarafından ortaya konulmuş kuzey ve güneyi temel alan bu tasnifi doğru bulmaktadır[20].

Menges, bu sınıflandırmada yer alan bazı lehçelerin geçiş özelliği gösterdiğini düşünmüş ve üçlü bir tasnif teklif etmiştir. Kuzey ve güney gruplarının yanında, kuzey grubundan Solon Tunguzcası ve Negidal Tunguzcasının, güney grubundan ise Oroç Tunguzcasının ve Udehe Tunguzcasının dâhil edildiği bir orta lehçeler veya geçiş lehçeleri grubu olması gerektiğini ifade etmiştir[21]. Doerfer’in de Menges gibi üçlü bir tasnifi tercih ettiği görülmektedir. Ancak Doerfer’in lehçeleri sınıflandırması Menges’e göre farklılık arz etmektedir. Doerfer, Kuzey Lehçeleri Grubu’na Even Tunguzcası, Evenk Tunguzcası, Negidal Tunguzcası ve Solon Tunguzcasını; Merkezî Lehçeler Grubu’na Oroç Tunguzcası, Udehe Tunguzcası, Nanay Tunguzcası, Olça Tunguzcası ve Orok Tunguzcasını; Güney Lehçeleri Grubu’na ise tarihî Cürçen dilini ve Mançu Tungucasını yerleştirmiştir[22]. R. A. Miller ise ses bilgisine dayanarak Kuzey Lehçeleri Grubu’na Evenk Tunguzcası, Even Tunguzcası, Solon Tunguzcası ve Nanay Tunguzcasını; Geçiş Lehçeleri Grubu’na Negidal Tunguzcası, Olça Tunguzcası ve Orok Tunguzcasını; Güney Lehçeleri Grubu’na ise tarihî Cürçen dilini, Mançu Tunguzcası, Udehe Tunguzcası ve Oroç Tunguzcası’nı dâhil etmektedir[23].

1.Ikegami, dörtlü bir tasnif ileri sürerek bambaşka bir sınıflandırma ortaya koymuştur. Tunguz dilini; Evenk kolu, Udehe kolu, Nanay kolu ve Mançu kolu olmak üzere, dört kolay ayırmıştır. Evenk kolunun altına Even Tunguzcası, Arman Even Tunguzcası, Sibirya Evenk Tunguzcası, Negidal Tunguzcası, Oroçen Tunguzcası, Hamnigan Evenk Tunguzcası, Mançurya Solon Tunguzcası ve Onkor Solon Tunguzcasını; Udehe kolunun altına Udehe Tunguzcası ve Oroç Tunguzcasını; Nanay kolunun altına Nanay Tunguzcası, Kili Tunguzcası, Kilen Tunguzcası, Olça Tunguzcası ve Orok Tunguzcasını; Mançu kolunun altına ise Mançu Tunguzcası, Sibe Mançu Tunguzcası ve tarihî Cürçen dilini yerleştirmiştir[24]. Yirmi yıldan fazla bir zaman sürecinden sonra, T. Tsumagari’nin Ikemgami’ye ait bu tasnifi olduğu gibi kabul ettiği görülmektedir[25]. Hatta 2005 yılı kadar geç bir tarihte, Janhunen de Ikegami’nin bu tasnifini basiretli ve dikkatli bulmuş ve kullanmıştır[26]. Ikegami’nin tasnifi 2016 yılında, küçük bir tadilat ile Sangyub Baek tarafından da kullanılmıştır. Baek, umumiyetle bir Nanay ağzı veya Nanay Tunguzcasının Çin Halk Cumhuriyeti’nde konuşulan şekli olarak kabul edilen Heje Tunguzcasını Udehe koluna dâhil etmiştir[27].

Bernard Comrie’nin yeniden kuzey – güney karşıtlığını temel alan ikili bir tasnife döndüğü görülmektedir. Kuzey (Kuzeybatı, Sibirya, Evenk) Tunguzcası olarak adlandırdığı kola Evenk (Oroçen Tunguzcası dâhil), Even (Lamut), Negidal ve Solon lehçelerini dâhil etmiştir. Güney veya Amur Tunguzcası olarak adlandırdığı kolu ise Nanay ve Udehe olmak üzere, iki alt kola ayırmıştır. Nanay alt koluna Nanay (Gold) ve Olça (Ulça) lehçelerini, Udehe alt koluna da Orok (Uylta), Udehe ve Oroç lehçelerini katmıştır[28].

1.Atknine ise üçlü bir tasnifi tercih edenlerdendir. Mançu, Sibe ve tarihî Cürçen lehlerini içeren Mançu kolu; Nanay, Olça, Orok, Oroç ve Udehe lehçelerini içeren Amur Tunguzcası kolu; gerçek Evenk, Oroçen, Solon, Negidal ve Even lehçelerini içeren Kuzey Tunguzcası olmak üzere, Tunguz lehçelerini üç kol altında tasnif etmiştir[29].

Stefan Georg’un da kuzey – güney karşıtlığını temel alan ikili bir tasnife göre bir sınıflandırmayı tercih ettiğine şahit olunmaktadır. Kuzey koluna Evenk, Even, Solon, Negidal, Udehe ve Oroç lehçelerini yerleştirirken güney koluna Nanay, Olça, Uylta, hem klasik hem çağdaş Mançu, Sibe ve Cürçen lehçelerini dâhil etmiştir. Kuzey kolunu da Even, Evenk – Solon – Negidal ile Udehe ve Oroç lehçelerinden oluşan geçiş lehçeleri olmak üzere, üç alt gruba ayırmıştır. Geçiş lehçelerini ise Güney Tunguzcasının etkisi altında olan kuzey lehçeleri olduğunu belirtmiştir. Güney kolunu ise Nanay, Olça ve Uylta lehçelerinden oluşan Nani alt grubu ile Mançu, Sibe ve Cürçen lehçelerinden oluşan Mançu alt grubuna ayırmıştır. Geçmişte birçok araştırmacı tarafından Nanay lehçesinin bir ağzı olarak kabul edilen Kili dilinin de Kuzey Tunguzcasına dâhil edilmesi gerektiğini belirtmektedir[30]. Alexander Vovin, 1993 yılında bambaşka bir sınıflandırma ortaya koymasına[31] rağmen, 2009 yılında S. Georg’un yaptığı tasnifin en ikna edici tasnif olduğunu ifade etmiştir[32].

Görüldüğü üzere, Tunguz lehçelerinin sınıflandırılmasında birkaç konuda anlaşılamamaktadır. Her şeyden önce Mançu-Tunguz dilinin kaç koldan olduğuna karar verilebilmiş değildir. Kimi bilim adamları kuzey-güney karşıtlığını veya Mançu-Tunguz ayırımını temel alan ikili bir sınıflandırmayı tercih ederken kimileri üçlü, kimileri ise dörtlü bir sınıflandırmaya gitmiştir. Tunguz dilinin kaç kola ayrıldığı konusunda bir fikir birliği olmadığı gibi Altayistler ve Tunguzluk bilimciler, bu dilin alt kolları arasındaki hiyerarşik ilişki konusunda da anlaşamamaktırlar. Burada yeri gelmişken bir konuya temas etmekte fayda var. Bu çalışmada Tunguz lehçeleri olarak muamele gören dilin birçok alt kolu, bilhassa Batılı bilim adamları tarafından ayrı diller olarak nitelendirilmektedir. Ancak bu tavırda bile Tunguzluk bilimcilerin anlaşamadıkları ve dilin hangi kolunun ayrı bir dil, hangi kolunun bir lehçe veya hangi kolunun ağız olduğu konusunda bir fikir birliğine varamadıkları görülmektedir. Hatta hangi alt kolların hangi üst kolların altında olması gerektiği konusunda bile anlaşılamadığına şahit olunmaktadır. İşte bu karmaşaya sebep olan amillerin etkisiyle olacak, Whaley vd., 1999 yılında gerçekleştirdikleri karşılaştırmalı ses, yapı ve kelime incelmelerinin sonucunda, Tunguz lehçelerinin sınıflandırılamayacağı sonucuna varmışlardır[33]. Aslında Grenoble ve Whaley, “Evenk Tunguzcası ağızlarında olup da Oroçen Tunguzcası ağızlarında olmayan hususiyetlerin ne olduğunu veya ikisini ayıranın ne olduğunu söylemek mümkün değil” diyerek[34] Tunguz lehçeleri (onlar dil diyor) arasındaki ayırımın yapay olduğunu itiraf etmektedirler. Dolayısıyla Tunguz lehçelerinin tasnif edilmesinde ya da daha doğrusu edilememesinde bu kadar tartışmanın olması olağan bir durumdur.

Tunguz dili, bütün lehçeleriyle birlikte, bir bütün olarak tehlike altındadır ve bu lehçeler konuşuldukları birçok coğrafyada yok olma tehlikesiyle karşı karşıyadır. Finli Altayist Juha Janhunen, Tunguz lehçelerini yok olma tehlikesi derecelerine göre dörde ayırmaktadır[35]:

Birkaç düzine (50’den az) yaşı ilerlemiş konuşura sahip lehçeler: Mançu Tunguzcası, Negidal Tunguzcası, Orok Tunguzcası ve Oroç Tunguzcası.
Birkaç yüz (500’den az) yaşı ilerlemiş konuşura sahip lehçeler: Olça Tunguzcası, Udehe Tunguzcası
Bir kısmı hâlâ üreme çağında olan birkaç bin (5.000’den az) konuşura sahip lehçeler: Sibirya Evenk Tunguzcası, Even Tunguzcası, Oroçen Tunguzcası ve Nanay Tunguzcası.
Bütün kuşakları içeren büyük sayıda (5.000’den fazla) konuşura sahip lehçeler: Solon Tunguzcası, Sibe Mançu Tunguzcası.

“Günümüzde Kuzey ve Kuzey Batı Çin’de Konuşulan Çin – Tibet Dilleri Dışındaki Dillerin Durumu II Altay Dilleri 2 – Tunguzca” adlı makalenin “Tunguz Lehçeleri ve Sınıflandırılması” maddesinden alınmıştır.