Türk Dili Derneği, Çin virüsü salgını nedeniyle dilimize girmiş ve girmekte olan sağlık terimleri üzerine önerilerde bulundu.
Tüm ülkeler gibi yurdumuzu da etkisi altına alan salgın, alışkanlıklarımızı değiştirdiği gibi dilimize de etki ederek sözcüklerimizi tepe taklak devirdi. Korona virüsü olarak bilinen ve birden bire dilimizden düşmeyen bu salgın yediden yetmişe neredeyse hepimize yeni sözcükler öğretip ortak bir gündem maddesi yarattı. Bu yazıda, onumda (tıpta) genel geçer olan söz konusu sözcüklerin toplum tabanındaki kullanım alanlarına değinerek önerilerimize gerekçeleriyle birlikte yer verdik.
Salgın, hepimizin yaşam alışkanlıklarını kökünden değiştirdi. Bu konuda yüzlerce, binlerce örnek verilebilir. Bu örneklerden biri de sanal toplantılardır. Bundan üç beş ay öncesinde işletmelerin, okulların, derneklerin, üniversitelerin sanal toplantılarla bir araya gelerek konuşmalar yapması, sunuştaylar gerçekleştirmesi yadırganabilecek bir durumken bugün olağan karşılanmakta, olması gereken bir adım olarak görülmektedir. Üniversitelerin sanaldan yaptığı sınavlara, sanal sunuştaylar da eklenerek binlerce kilometre uzaklıktaki kişilerle iletişim kurulup işlerin böyle de yürüyebileceği benimsenir bir durum aldı.
İşte böylesi bir ortamda bizler de Türk Dili Derneği olarak yıllardır yapageldiğimiz sanal toplantılarımızı yönetim kurulu ile sınırlandırmayarak kamuoyunun katılımına açtık. Bu toplantılarda sağlıkla ilgili son dönemlerde kullanım oranı artan sözcükler üzerinde durduk, tutanaklarımızı yazdık, önerilerimizi sunarak pişmesini bekledik. Yordamımızı gözden geçirip sözcükleri bir süzgeçten eledik. İlkini 26 Nisan 2020’de gerçekleştirdiğimiz bu sanal toplantıları ayrı ayrı, toplamda da dört kez düzenleyerek bir sonuca ulaştık. Bu dört toplantının sürdüğü bir aylık süreçte söz konusu sözcükleri ara ara kamuoyuna bildirerek yoklama çektik. Önerilen sözcükleri sonraki toplantılarda yeniden gözden geçirdik. Bu süreçte olgunluğa eriştiği kanısına vardığımız bu sözcükleri ulusumuzun bilgisine sunarız.
epidemi: salgın
Salgın sözcüğü dilimizde öteden beri kullanılan bir söz olmakla birlikte gerek toplum gerek de onum (tıp) alanında işlekliği bulunur. Bu yüzden salgın sözcüğü için yeni bir karşılık aranmasına gerek olmadan kullanımı sürdürülmelidir.
pandemi: büyük salgın, genel salgın
Bire bir çeviride tümsalgın olarak karşılık verilebilirse de bu tür durumlarda kendi bakış açımızı, kendi ulusal anlağımızı (zekâmızı) yeğlememiz gerekir görüşüyle buna sıcak bakılmadı. Yerel ağızlarımızda bulunan kıran sözcüğü üzerine de duruldu. Öte yandan karasalgın sözcüğünü de gündemimize alıp denemelerini yaptık. Nitekim kıran ile karasalgın sözcüklerinden hep ölümcül durum belirttiğinden cayıldı ancak pandemiler ölümcül olmayabilir. Örneğin dudak uçuğu da bir pandemi özelliği taşır ancak ölümcül değildir. Yaşam boyu bizimle var olan bu tür virüsler nedeniyle tüm kişioğlunda görülen ölümcül olmayan sayrılıklar bulunur. Bu durumda şimdilerde gündemimizde olan ölümcül bir salgına bakarak duygusal davranış sergilemek doğru olmaz. Bu bağlamda önceki örneklerini de göz önüne alarak büyük salgın sözcüğü üzerinde uzlaştık. Büyük elçilik sözü bu önerimize arka çıkacak bir örnek olarak gösterilebilir. Yine müdürlük ile genel müdürlük kavramlarının ayrılışı örneğini de göz önüne alıp genel salgın demenin de uygun olacağı yargısına vardık. Büyük salgının / genel salgının ölümcül olması durumunda kıran ya da karasalgın sözcüklerinden birinin de yeğlenebilir olduğu görüşündeyiz. Kovid-19 ölümcül özellikler gösterdiğinden bir tür kıran / karasalgın olarak tanımlanabilir.
droplet: damlacık
Yaygın kullanım alanı bulunan damlacık sözcüğünün kullanımının sürmesi gerekir. Kavramı karşıladığından yeni bir karşılık aranmasına gerek yoktur.
maske: yüzlük
Var olan örneklerden yola çıkıldığında maske sözcüğü için yüzlük demeyi uygun bulduk. Boynumuza takdığımız nesneye boyunluk, önümüze giydiğimiz giysiye önlük, gözümüze taktığımıza da gözlük dediğimiz gibi yüzümüze taktığımız/giydiğimiz nesneye de yüzlük dememiz dilimizin doğal sözcük yaratma sürecinden biri gibi karşımızda durur. Öte yandan allık (makyaj) yapılırken yüzü kaplama işlemine de yüzlük denmesi, kavramı yine karşılar.
siperlik maske (face shield mask): yüz kalkanı
Yeni bir araç olduğundan dilimize yerleşmeden kullanım alanı bulan yüz kalkanı sözcüğü, aracın gerek yapısını gerek de işlevini doğru tanımladığından iyi bir karşılıktır. Yüz kalkanı sözcüğünü birçok üreticide, satıcıda ve basın yayın kuruluşlarının yayınında görmemizi sevindirici bir durum olarak değerlendirmekteyiz. Toplum tabanında da yaygınlaşmasını umuyoruz.
semptom: belirti
Yaygın kullanım alanı bulunan bu sözcüğün onum betiklerinde (tıp kitaplarında) geçtiği çalışmalar da vardır. Doğru bir karşılık olduğundan kullanımı sürdürülmelidir. Yine semptomik de belirtisel, olumsuzluk eki olarak kullanılan asemptom da dilimizde belirtisiz olarak karşılık bulur.
sosyal mesafe: güvenli uzaklık
Sosyal sözcüğünün karşılığı toplumsal, mesafe sözcüğünün ise uzaklıktır ancak toplumsal uzaklık olarak kullanılması uygun değildir. Sosyal mesafe bir tür konum belirtir. Tinsel (ruhsal/psikolojik) bir durumu anlatmaya daha eğilimli bir sözdür. Oysa günümüzde anlatılmak istenen tinsel değil fizikî mesafe koymak, aralık bırakarak iletişimde olmaktır. Bu yüzden bu durumun olumlamasını yaparak güvenli uzaklık demek dilimize ve yaşam anlayışımıza en uygun deyiş olacaktır, görüşünde uzlaştık.
izolasyon: yalıtım
Dilimizde yaygın bir kullanım alanı bulunan yalıtım sözcüğü, onum (tıp) alanında da kavramı karşılar.
sosyal izolasyon: toplumsal yalıtım
Kişinin kendini toplumdan ıraklaştırması, uzak tutmasından dolayı kendini yalıtması, toplumsal yalıtım olarak adlandırılabilir.
karantina: kapantı
İtalyancada gemilerin kırk günlük toprağa çıkma yasağına verilen bu ad, sonraları anlamını genişleterek günümüzdeki biçimini almıştır (bkz. İtalyanca quaranta “kırk”). Karantina altına alınan kişi ya da hayvanlar bir yerde kapalı olarak tutulur, sayrılıklarının yayılmasının önüne geçilir. Bir yerde zorunlu olarak tutulma, kapalı bulundurulma durumundan dolayı kapantı sözcüğünü uygun bulduk. Kapamak sözcüğüne eklenen -ntı eki geçmiş dönemdeki örnekleriyle de hep kötü durum belirten sözcüklerde kullanılmıştır. Sarkıntı, sıkıntı, kuruntu, kesinti, akıntı örneklerinde olduğu gibi kötü durum belirten bu ek ile kapantı sözcüğünü söz konusu kavram için uygun bulmaktayız.
pik noktası (peak): doruk, tepe
Yaygın bir kullanım alanı olan tepe noktası birçok kişiye kavranç (matematik) derslerinden tanıdık gelecektir. Buna ek olarak “… doruk yapmak…”, “… doruğa çıktı…” gibi sözler de kullanılabilir.
salgının plato yapması: salgının düzlüğe çıkması / durağanlaşması / duraklaması
Düzlük diye karşılığı bulunan plato sözcüğüne gönderme yaparak salgının doruğa çıkmasından (pik yapmasından) sonraki aşamasına plato yapması deniyor istatistik biliminde. Bunun yerine salgının düzlüğe çıkması yeğelenebilir. Yine buna ek olarak durağanlaşması, duraksaması gibi sözcükler de birer seçenektir.
enfeksiyon: bulaşı(m), algınlık
Gribal/viral/vb. enfeksiyonlara soğuk algınlığı dendiği için genel olarak enfeksiyon sözcüğü için algınlık denebilir. Ayrıca Kocaeli Üniversitesinin 2006 yılında yayımladığı Türkçe Tıp Terimleri Kılavuzu’nda da gördüğümüz bulaş sözcüğü, korona virüsü ile birlikte birden toplum olarak hepimizin bildiği bir sözcüğe dönüştü. Basın yayın kuruluşlarının yanı sıra ülke yöneticilerimiz de enfeksiyon için bulaş deyince sözcük yaygınlık kazandı. İşin özünde Türkçe bir sözcüğün yaygınlaşması sevindiricidir ancak dil bilgisi kurallarına aykırı bir sözcüğün dolaşıma girmesi ürkütücüdür. Bulaş sözcüğünün görüş, varış, buluş vb. sözcükler gibi türediğini sananlar yanlış türetimin ayrımına varmadan söz konusu sözcüğün kullanımını yaygınlaştırdı. Oysa örneklerdeki sözcükler -ş eki değil, -uş/-iş eki almışlardır. Bu yüzden bu ek bulamak sözcüğüne gelmiş olsaydı doğrusu bulaş değil bulayış olurdu (bkz. yaşa- > yaşayış). Bu yanlış durum birçok dilcinin uyarısıyla düzeltilmeye çalışarak dile getirildi, ilgili yerlere yazıldı. Bizler de söz konusu sözcüğün bulaşı ya da bulaşım olarak kullanılmasını savunmaktayız.
enfekte: bulaşık, algın
Enfeksiyon için algınlık denirse bu durumda enfekte için algın denebilir. Öte yandan kırmaktan kırık, çıkmaktan çıkık, sökmekten sökük örneklerinde olduğu gibi bulaşmaktan da bulaşık sözcüğü ortaya çıkar. Dar anlamda yalnızca yemek artıklarının bulaştığı tabak çanağı belirtmek dışında sayrılıkların (hastalıkların) bulaşması durumunda da bulaşık sözcüğü gerçek anlamında kullanılabilir. Böylece ön ad durumundaki enfekte hasta için bulaşık hasta, bulaşmış hasta daha da doğrusu bulaşık sayrı, bulaşmış sayrı diye söylenebilir. Benzer olarak enfekte olmak durumunu bulaşmak ve enfekte etmek eylemini de bulaştırmak olarak kullanabiliriz.
dezenfekte: arındırma
Enfekte sözcüğü bulaşık, dezenfekte de bulaşığı arındırmak demektir. Dilimizdeki arındırmak sözü durumu açıklayıcı nitelikte olduğundan dezenfekte etmek için arındırmak, dezenfeksiyon için arındırma, dezenfektan için de arındırıcı, arıtan sözcüklerini uygun bulduk.
sanitasyon: sağlıklama, sağaltma
Kişinin yeniden sağlığını kazanmasında uygulanacak yol yordamı bildiren sözcüğe karşılık sağlıklama ya da sağaltma sözcüklerini kullanmayı uygun görmekteyiz.
filyasyon: bulaşı kovuşturma
Kişinin sayrılık tanısı (teşhisi) konmadan önce iletişimde olduğu kişilerin de salgından etkilenmesi ya da doğrudan etkileyici oluşu söz konusu olduğundan o kişilerin de izlerinin sürülerek kaynağa ulaşma sürecine filyasyon deniyor. Bu arayış, savcıların bir olayı kovuşturmasıyla benzer yapıda olduğundan bu durumu bulaşı kovuşturma olarak adlandırmak doğru olacaktır.
ventilatör: solunum aracı, solutaç
Yaygın olarak kullanım alanı bulan solunum cihazı sözcük öbeği bulunsa da cihaz için aygıt ya da araç diyerek dilimize daha duru bir kazanç sağlayabiliriz. Yine araç gereç yapma eki olan -Aç ile türetilen büyüteç, tıkaç, sayaç gibi örneklerde olduğu gibi solutaç diye tek sözcüklük bir karşılık da yeğlenebilir.
entübe etmek: solutmak
Borulamak diye kılavuzlarda bir karşılığı bulunsa da yeğlenmesinde çekinceler yaratıyor. Boru sözcüğünün kaba bulunması buna neden olabilir. Oysa soluk borusu gibi örneği de bulunur. Nitekim yeni bir sözcük aranırsa borulamanın amacı göz önüne alınarak solutmak sözcüğü kullanılabilir. Bu durumda entübe edilen de solutulan diye belirtilir. Entübasyon ise soluklandırma olarak adlandırılır.
immün: bağışık, bağışıklık
İmmün sözcüğü ile türevlerinin tümünün bağışıklık sözcüğü ile karşılanan yaygın bir karşılığı vardır. Bu kullanım sürdürülmelidir.
zootonik: sakağı
Hayvanlardan kişioğluna geçebilen sayrılıklara denen zootonik sözcüğü için dilimizde benzeri bir karşılığı olan sakağı sözcüğünün kullanılmasını uygun bulmaktayız. Güncel sözcüklerimizde de bulunan sakağı sözcüğü, özellikle atlardan kişilere geçen sayrılıkları belirtmek için söylenir. Geniş anlamda kullanılmasını öne sürdüğümüz bu sözcük, yıllar önce yerel ağızlarda at yarışı kazananlara verilen nesneye denilen ödül sözcüğünün geniş anlamda mükafat sözcüğü için kullanılması gibi değerlendirilebilir.
vaka: olgu, oluntu, sökel
İlk toplantılarımızda vaka için sökel sözcüğünü öne sürdük. Sökel, yerel ağızlarda bulunan güçsüz, düşkün anlamını veren bir sözcüktü. Kimi yerlerde de soğuk algınlığına yakanlanmış sayrıları, kimi yerlerde de sakat kimseleri anlatmakta kullanılır imiş. Araştırmalarımız sonucu daha çok hasta anlamında kullandığımız vaka sözcüğü için sökel sözcüğünün uygun düşeceği görüşünde olarak karşıklıklar dizimine aldık, çevremizde paylaştık. Ne yazık ki olay sözcüğü ile karıştırdığımızı sananlar oldu. Kimi doktorlar da olgu sözcüğünü yaygın biçimde kullandıklarını dile getirdi. Oysa dilimize Arapçadan geçmiş olan vaka sözcüğü olay olup vakıa sözcüğü ise olgu demektir. Ne yazık ki vaka ve vakıa sözlerinin birbirine karıştırılması sonucu gerçekte olay anlamına gelen vaka sözüne olgu denmiştir. Bu anlam açısından yanlıştır. Çünkü olgu ve olay ayrı kavramlardır. Olgu, gerçeklik iken olay ise olgunun tek tek örneklerine verilen addır. Örneğin, serbest düşme fiziksel bir olgudur ancak bir elmanın ağaçtan yere düşmesi bir olaydır. Dolayısıyla Kovid-19 bulaşısı bir olgu iken bir kişinin Kovid-19 bulaşısına yakalanması bir olaydır. Ancak bunu olay olarak tanımlamak yadırganabilir. Sağlık bilimlerinde ve hukukta bu tür durumlara İngilizce terim olarak, durum anlamına gelen case denmektedir. Buna durum demek de olay demek gibi yadırgayıcı olabileceğinden, zaten olmuş bir durumu açıklamak için oluntu sözcüğünü öneriyoruz. Oluntu sözcüğü daha önce açıkladığımız –ntı ekiyle türetilmiştir. Olmuş bir durumu anlatır.
test: sınama, sınak
Yalnızca onum alanında değil eğitim, öğretim gibi tüm alanlarda kullanılan test sözcüğü için sınama veya sınak sözcüklerini kullanmak uygun olur.
süper taşıyıcı: delim taşıyıcı
En az 3, en çok 7 kişiye bilerek ya da bilmeyerek sayrılık bulaştıran kişiye yayan taşıyıcı sözcüğünü kullanabiliriz. 7’den çok kişiye bilerek ya da bilmeyerek sayrılık bulaştıran kişiyi de delim sözcüğü ile belirtebiliriz. Delim sözcüğü Divanu Lügati’t Türk’de geçmektedir ve çok, pek çok, daima, hep anlamlarında verilmiştir.
salgın önlemlerine uymayan kişi: yasaktutmaz, kanmaz
Salgın önlemleri kapsamında alınan yasaklamaları umursamayarak görmezden gelen, küçümseyerek yasağı delenlere yasaktutmaz denebilir. Söylenen, anlatılan konunun gerçekliğine inanmayı bildiren kanmak sözcüğü üzerinden bunun olumsuzunu belirtecek kanmaz sözcüğü de yeğlenebilir.
Kapantıdan (karantinadan) dolayı evlerde kaldığımız şu günlerde gündemimize giren, toplantılarımızda da dile gelen şu sözcükler üzerinde de tartıştık.
webinar (webiner): sanal sunuştay, ağ sunuştayı
Web ile seminar sözcüklerinin kesilip biçilerek dikilmesiyle oluşturulan webinar sözcüğünü dilimizde sanal sunuştay ile karşılayabiliriz. Workshop için toplum tabanında yaygın kullanım alanı bulan çalıştay sözcüğünün varlığı da seminer anlamındaki sunuştay sözcüğüne arka çıkacağından sanal sunuştay sözcüğü üzerinde uzlaştık. Doğal olarak web meeting de sanal toplantı, ağ toplantısı olarak yeğlenebilir.
Kamuoyunun bilgilerine sunarız.
Gökbey ULUÇ
Türk Dili Derneği
19 Mayıs 2020
Yorumla