Clauson, kagan sözcüğünü “Türk kavminin seçilmiş bağımsız lideri” anlamında köklerinin çok eskiye dayanan bir unvan olduğunu belirtir. Kagan ve kan unvanları arasındaki ilişki konusunda çekimser davransa da esasında “büyüklük ve küçüklük” farkının olduğunu söylemiştir (Clauson, 1972: 630). Christopher, Türk ve Moğollar arasında yaygın bir şekilde kullanılan monarşik unvan “kral, İmparator ve egemen” anlamlarında olduğunu kabul etmektedir. Kağan ve Kan sözcüğünün çeşitli şekillerde (qan, khan; qaghan, qa’an, kagan, khaan) ortaya çıktığını söylemektedir. Ayrıca han unvanını ilk kullanan bozkır halkının Siyenpilerin soyundan gelen Avarlar tarafından kullanıldığını da eklemektedir (Christopher P. A., 2004: 302). Donuk, kagan sözcüğü için “Köl Tegin ve Bilge Kagan kitabelerinde Türk hükümdarı için yalnız kagan” unvanı kullanılmıştır. Ancak “Tonyukuk kitabesinde de aynı durum görülmekte ve sadece Kırgız hükümdarı için kan” unvanı geçmektedir (Donuk, 1988: 24). Yıldırım, kagan sözcüğün “juan-juan hükümdarlarının da bu unvanı taşıdığını” söylemiştir. Bu unvanın ismin sonuna eklenen bir terim olmadığını ve iktidara geldikten sonra alınan unvan olduğunu söylemiştir. Kagan unvanı “Asya Hunlarında M.Ö. I. yüzyılda hu-yü (wak-wa) şeklinde kullanılan unvan miladî III. yüzyılda Kafkasya Hunlarında, Ak-Hunlarda, Tabgaçlarda ve sonraki hemen tüm Türk devletlerinde ve topluluklarında kullanılmış” olduğunu söylemiştir (Yıldırım, 2015: 78-79).
Moğolcada hagan sözcüğünün anlamı “kagan, hakan, han, büyük han, imparator; kral (bunun her iki şekli de az çok birbirinin yerine kullanılır; fakat bugünkü Moğolcada ‘kan’sözcüğü “küçük rütbeli idareciler için kullanırken, ‘hagan’ yalnızca ‘büyük han’ için kullanılır” (Lessing, 2003: 1397). Kan unvanına gelecek olursak; Donuk, kan sözcüğü için “bazı araştırmacılar tarafından Kore dilindeki kwan ve Çincede kuan kelimeleri ile ilişkilendirmek suretiyle yabancı menşee bağlanmak istenmiş ise de unvanın Türkçe olduğuna dair delillerle öne sürmüştür (Donuk, 1988: 27-28). Christopher, eski Türkçede Kağan ve Kan sözcüğünün ikili kullanımına değinerek Kağan’ın unvan olarak verirken, Kan’ın daha soyut (egemen, hükümdar) anlamda kullanıldığını eklemektedir. Ancak -ğ- zayıflaması ve ikili telaffuzun birleşmesiyle 11. yüzyılda Kâşgarlı Mahmut DLT’de sadece han unvanı kaydetmiştir (Christopher P. A., 2004: 302). Kâşgarlı Mahmud DLT’de xān sözcüğünü “Afrasyab’ın oğullarına han denir, Afrasyab’ın kendisi ise hakan’dır” belirtmektedir (Ercilasun, Akkoyunlu; 2015: 412). Kök Türklere tâbi olan Kırgızların yöneticilerine “kan” denmekteydi. Tonyukuk Yazıtı’nda (T 28) Kırgız kaganı değil de Kırgız kanı olarak geçmektedir. Bu durum şunu gösteriyor ki kan, kagan’a bağlı veya kagandan bağımsız, küçük, imparatorluk seviyesine yükselmemiş devlet sahibi olduğu düşünülebilir. Taryat yazıtında Uygur kağanının, son Türk kağanı Ozmış’tan kağan değil de “ozmış kan” olarak söz etmesi ilginçtir (Ta D 9). Moğolcada han sözcüğü “han, kral, bey, baş, başkan ve şef” anlamlarına gelmektedir (Lessing, 2003: 1429). 1911 yılında kurulan Moğol devletinde merkeze doğrudan bağlı dört oymağ “il” yönetim birimine bölünmüştür. Bu illerin başındaki yöneticilere “han” unvanı verilen yöneticiler tarafından yönetilmektedir. Günümüz Moğol lehçelerinde Bur. хāн, ‘khān’, Dag. хāн, ‘khān’, Mngr. хāн, ‘khān’ kalm. хаан хан ‘khaan khan’ şekillerinde varlığını sürdürmektedir (Г. Д. Санжеев, М. Н. Орловская & З. В. Шевернина: 2015 III: 18).
Günümüzde Moğol lehçelerinde olduğunu gibi Türk lehçelerinde de yaygın şekilde Kağan>Hakan; Kağan> Kaan; Kan> Han görülmektedir. Fakat konuyla ilgili açıklamaya yer veren Eker, Kaan kelimesinin ödünçleme yoluyla Moğolcadan Türkçeye geçtiğini söylemektedir. Ayrıca *aız (ağız), *baımsız, *souk, *daa (dağ), *saı (sağı), *daı, *yaı (dağı, yağı)…. Kağan > kaan da bu gayriresmi örneklerle aynı olduğu için Türkçe Sözlük’e alınmadığını ve KAAN biçiminin standart Türkçenin yazı dilinde yer almadığını da eklemektedir.
Geçtiğimiz günlerde Cumhurbaşkanlığı Savunma Sanayii Başkanlığı tarafından başlatılan Milli Muharip Uçak Programı kapsamında, 5’inci nesil bir savaş uçağı ilk prototipinin üretimi tamamlandı.
Türk Havacılık ve Uzak Sanayisi (TUSAŞ) tarafından üretilen Kaan’ın adı ile ilgili birçok tartışma ile karşılaştım. Bu konuyla ilgili küçükte olsa bir fikir beyan etmek isterim. Muhtemelen bu ad seçilirken Eski Türk tarihine atıfta bulunmak istenmiştir. Fakat Kaan kelimesi yukarıda yer aldığı gibi zaman içerisinde ses değişimlerine uğramıştır.
Kağan olması gerekirken neden Kaan?
Gelişmiş bir ürün ortaya konulduğunda onun adı da kendisi kadar çok önemlidir. Hele bir de dünya markası haline getirme gayeniz varsa. Yabancılar için yumuşak g harfinin söylenişinin zor olması belki de ilk nedenlerden birisi olabilir. Bundan dolayı Kağan değil de Kaan adı tercih edildiği düşüncesi daha çok ön plana çıkıyor.
Yorumla