Beynimiz isimleri değil de yüzleri tanımak adına özel bir sisteme sahiptir.
“Gördüğüm bir yüzü asla unutmam” şeklinde meşhur bir sözü vardır Graço Marks’ın. (Groucho Marx). Groucho’nun simaları anımsamada efsanevi bir hafızası vardır fakat bu pek de sıradışı bir durum değildir. Aslında insanlar daha önce görmüş olduğu yüzleri tanımada oldukça iyidir. Ve bunun için evrimsel neden de mevcuttur.
Sadece insanlar değil diğer tüm sosyal hayvanlar da grup arkadaşlarını yüzlerinden tanır. Hatta beynimizde yüz özelliklerini işlemesi için atanmış sisteme sahibiz.Bu yüz tanımlama işini hızla ve oldukça hızlı gerçekleştirir. Fakat esas mesele bu yüzlere ait isimleri hatırlamaktır.
Son zamanlarda ortaya çıkmış bir makalede,psikolog Lizi Ebırehem( Lise Abrams) ve Denyıl Deyvis (Danielle Davis) isimleri unutmamızdaki muğlak nedenleri saptadı.
İsimler bir kural gereğince seçilmez: Sıradan kelimeler mütemadiyen aynı türden şeyleri ifade eder. Sizlere sırt çantamda bir elma olduğunu söylesem,elmanın nasıl göründüğüne dair fikre oldukça rahat kapılırsınız. Oysa ki size Brad isminde bir arkadaşımdan bahsetsem, onunla ilgili kesin bir şey söyleyemezsiniz.
İsimlerin eşanlamlıları yoktur:Hepimiz, dilimizin ucunda olup da onu tanımlayacak kelimeyi bildiğimiz halde bir türlü aklımıza getirememe olayını yaşamışızdır. Neyse ki nerdeyse her kelimenin anlamdaşı vardır ve tek bir tane de değildir;gerektiğinde işimizi görürler. Sohbet ettiğimiz kişi bu kelimeyi hatırlayamayışımızdan bihaberdir.Fakat insan isimlerinin eş anlamlısı yoktur, yerini tutamaz.
İsimler birden çok kelime içerebilir: Pek çok kültürde bir insanın ismi, soy ismi ve bazen ikinci,üçüncü isimleri dahi vardır. Eğer iki farklı filmde uçağı denize düşen oyuncunun ismini hatırlamaya çalışıyorsanız sadece Tom demeniz yeterli olmayacaktır; ad ve soyadını söylemeniz gerekir.(Tom Hanks/Sali(Sully) isimli film)
İsimler akılda kolayca kalan kelimeler değildir: Sıradan kelimeler arasında bahsetmiş olduğumuz – dilimin ucunda- mevzusu ‘etmek‘ gibi yaygın kullanımı olan fiilde ‘kılmak’ gibi nadir kullanımı olan fiilde daha yaygın olarak görülür. Tom – Hanks, Brad- Pitt gibi birbiri ile özleşmiş isimler yaygın olsa da Tom Henks(Tom Hanks) ve Bred Pit ( Brad Pitt) halen akılda daha az kalıcıdır. Bazen bu isim ve soy isim arasındaki uyum fevkalade olsa da hatırlanması yine de güçtür. Örneğin 12 Yıllık Esaret’teki adamı kim canlandırdı? Yüzünün gözünüzün önüne geldiğini biliyorum ama; peki ya ismi neydi?
Uzun lafın kısası bir ismi unutmak bir kelimeyi unutmak gibidir. Kelimeyi veya ismi bildiğinden eminsindir, illa ki bunu bilmen gerektiğini hissedersin ama neydi ne değildi didinir durursun. Fakat ismi hatırlayamama durumundan kurtulmak için kullandığımız yöntemler genellikle başarı da sağlamaz.
Dilimin ucunda mevzusu bir tür üretim hatası olarak düşünülebilir. Yani üretmek istediğimiz kelime ve isimleri üretemiyoruz. Ama kelimeyi hatırlama hususunda problem karşı tarafta da olabilir. Bu durumda da idrakta hata yaşıyoruz.
Hepimiz bahsedeceğim olayı da yaşamışızdır. İş arkadaşınız yenilerde evlenmiş olan muhasebedeki Sendra(Sandra)’dan bahseder. Ve siz bu esnada ücret bordrosu bölümünden Erika (Erica)dan bahsediyor zannedersiniz. Sandra ismini duymanıza rağmen aklınızda Erica canlanır. Nihayetinde hata yaptığınızı farkeder ve geriye sarar tekrardan düşünürsünüz veyahut hatanızı farketmez ve sonraki gün gidip Erica’yı tebrik ettiğinizde alay ettiğinizi düşünür.
Laboratuvarda isim testinde katılımcılara ünlü kişiler hakkında bilgiler verildi isimleri ve neyi ile bilindikleri sorulur.
Soru: Heri Potır (Harry Potter)karakterini film serisinde hangi İngiliz aktör canlandırdı?
Cevap:Denyıl Redklif (Daniel Radcliffe)
Öteki bir soru : Musa peygamber gemisne kaç hayvan sığdırmıştır?
Cevap: Her türden ikişer tane.
Eğer 2.sorudaki yanıtın doğru olduğunu düşünüyorsanız soruya tekrar bir göz atın.(Gemi Musa peygambere değil Nuh peygambere aittir.) Bu tür idrak hatalarına Musa yanılsaması diyoruz.
Musa yanılsaması niçin oluyor bilmiyoruz ama en azından kısmi olarak açıklama getirebiliriz. Okurken her kelimeyi derinlemesine analiz etmeyiz çünkü bu bizi epeyce yavaşlatır. Bunun yerine kelime münasip olduğu müddetçe devam eder yalnızca bir kelime bilinmedik veya beklenmedik olduğu zamanlar duraklarız.
Bu durumda Musa yanılsaması yaşarız çünkü Musa ve Nuh peygamberin ortak özellikleri vardır. İkisi de Eski Ahit’ten kimselerdir. İkisi de seçilmiş liderlerdir ve birisi İsrailoğulları diğeri hayvanlar aleminine önderlik etmiştir. Fakat İncil’de böyle olmaz ve çok az kişi şu soruya kanar: Adem peygamber gemiye kaç hayvan sığdırmıştır?
Musa yanılsaması sadece kelimelerle sınırlı kalmaz aynı zamanda sıradan kelimelerde de meydana gelebilir. Yemek tarifini yanlış okur ve TUZ katacağınız verde MUZ katabilirsiniz.
Anılarımızın bir şeyleri hatırlamamız gerektiğinde güvenilir kaynaklar olmasını bekleriz ve genellikle bu tam olarak hafızamızın anılar ve kelimeler için çalışma şeklidir. Normal bir sohbette kelimeleri ve anlamlarını iki-üç saniyede hatırlarız. Şaşırtıcı olan şey bu olayın nadir olarak sekteye uğrayışıdır. Kelimeyi akla getirememe normaldir ve bu herkesin başına gelmiştir. Bu yüzden arada bir olan bu –dilimin ucunda ama hatırlayamıyorum- mevzusu ve Musa ilizyonu başımıza geldiğinde kendimizi kötü hissetmememiz gerekir.
Referanslar: Ebırehem & Devis //(Abrams, L. & Davis), D. K. (2017//. Rakipler ya da takım arkadaşları: Özel isimler birbirini nasıl etkiler. Current Directions in Psychological Science Dergisi syf: 26, 87-93.
Yorumla