DÜŞÜNCE Tarih

Karabağ’ın Çarpan Kalbi Şuşa: “Bu Şehir Neden Bu Kadar Önemli?”

Şuşa'nın önemi

Azerbaycanlı Türk kardeşlerimizin Vatan Savaşının 43-cü gününde 8 Kasım tarihinde Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham ALİYEV, tarihi bir öneme sahip olan Karabağ’ın incisi Şuşa şehrinin ermeni işgalinden kurtarıldığını açıkladı. Azerbaycan’da, Türkiye’de ve aynı zamanda sosyal medyada büyük bir coşku ve sevinç uyandıran bu haber herkes için Şuşa şehrinin önemi ile ilgili sorular uyandırdı. Bilimdili olarak bu yazımızda kardeş Azerbaycan’ın kültür başkenti olarak da anılan Şuşa şehrinin önemine tarihsel, kültürel, geostrateji ve siyasi açılardan değineceğiz.

Tarihi önemi

Şuşa, uzun yıllar boyunca Azerbaycan Hanlıklar döneminde Karabağ hanlığının başkenti olmuştur. Düşman hücumlarından korunmak için şehir o zamanki Karabağ hanı Panah Ali han tarafından Şuşa’da savunma surları kurulmuş ve şehir kale şehrine dönüşmüştür. 1805’de Karabağ hanlığıyla Rusya arasında imzalanmış Kürekçay anlaşması sonucunda hanlığın bağımsızlığının kaybedilmesiyle birlikte ermenilerin Şuşa da dâhil olmak üzere bütün Karabağ’a yerleştirilmesine başlandı.[1] Bazı tarihçilere göre 1828-1830’da İran’dan 40.000 ve Türkiye’den 84.000 ermeni, Rusya İmparatorluğu döneminde Dağlık Karabağ’ın demografik yapısını değiştirmek için Güney Kafkasya’ya taşındı. Ancak kayıtlarda, Azerbaycan Türk nüfusunun Şuşa’da hep yüksek olduğu, ermenilerin azınlıkta kaldığı belirtilmiştir. Ayrıca, Azerbaycan’da Sovyet devletinin ilk yıllarında, 1921-1923 yılları arasında Şuşa, yeni kurulan Dağlık Karabağ Özerk Bölgesi’nin merkezi olarak belirlendi.[2] Tarihte görüldüğü üzere başkent ve merkezi şehirler her zaman büyük bir öneme sahip olmuştur.

Kültürel önemi

Azerbaycan’ın tarihi ve kültürel merkezi olan Şuşa bir zamanlar “Küçük Paris”, “Kafkas Sanat Tapınağı”, “Azerbaycan Müziğinin Beşiği” ve “Doğu Konservatuarı” olarak adlandırılmış, aynı zamanda, 19. yüzyılın sonlarında ve 20. yüzyılın başlarında Şuşa, Kafkasya’nın müzik merkezine dönüşmüştür. Azerbaycan Ulusal Bilimler Akademisi’ne göre sadece 19. yüzyılda Şuşa’da 95 şair, 22 müzikolog, 38 şarkıcı, 19 hattat, 16 ressam, 5 astronom, 18 mimar, 16 doktor, 42’ye kadar öğretmen ve diğerleri yaşıyordu. Bu aydınlar, Şuşa şehrini bir kültür merkezine dönüştürmede, burada bilim ve kültürü geliştirmede büyük rol oynadı. Üzeyir Hacıbeyov, Bülbül, Han Şuşinsky, Firudin bey Koçarlı, Abdurrahim bey Vazirov, Abdurrahim bey Hagverdiyev, Hurşudbanu Natavan, Hamida hanum Cavanshir, Ahmed bey Ağaoğlu gibi ünlü Azerbaycanlı aydınlar ve sanatçılar aslen Şuşalı’dır. Şuşa, doğası, temiz havası ve tedavi edici değeri nedeniyle Sovyet döneminde bir tatil kasabası olarak faaliyyet gösteriyordu. Şuşa dağlarında, özel güzelliği ile ayırt edilen ve dünyanın hiçbir yerinde yetişmeyen “Xarı Bülbül” çiçeği yetişir. Bu endemik bitki hem güzelliği hem de şifalı olduğu bilinmektedir.[3]

Şuşa şehri, camiler, kervansaraylar, kiliseler, müzelere ev sahipliği yapıyordu. İşgalden önce Şuşa, mimari anıt olarak kabul edilen 160 kültürel ve tarihi esere sahipti. Bunlar arasında Geç Tunç ve Erken Demir Çağı anıtları sayılan Şuşa ve Şuşakend taş sandık mezarları, Taş Devri anıtı olan Şuşa mağara kampı, XVIII Yüzyıl Şuşa kalesinin duvarları, Gence Kapısı, Panah Han’ın sarayı ve kütüphanesi, İbrahim Han’ın kulesi ve kalesi, Han’ın sarayı ve Kervansaray, M.P.Vagif’in medresesi ve türbesi, Yukarı Camii medresesi, Hacıgül’ün konağı, İki katlı kervansaray, Mehmandarov’un konağı külliyesi, Govhar ağa, Hoca Marcanlı, Hacı Abbas, Mardinli, Saatli, Koçarlı ebanu ve Nataliyev camileri, Bulağı. G.B.Zakir, M.M.Navvab, S.S.Akhundov, N.B.Vazirov, Y.V.Çemenzeminli, Mamay bey’in evi ve camisi, Behbudov evleri, Faramazovlar, Zohrabbeyov, Bahman Mirza, Üzeyir bey Hacıbeyli, Bulinsin, Bülbül evleri Realni okul binası, Kız okulu, Tatlı su banyosu, Meydan pınarı, İsa pınarı vb. Tarihi kültür örneği Ermeni işgalciler tarafından yağmalanmış ve tahrip edilmiştir.[4]

Geostrateji önemi

Şuşa şehri, geostrateji bakımdan çok avantajlı bir mevkide yerleşiyor. Deniz seviyesinden 1600 metre yükseklikte bulunan Şuşa yaylaları sarp kayalıklarla çevrilidir. Karabağ Hanı Penah Ali Han, askeri-stratejik konumu nedeniyle Şuşa’yı devletin başkenti olarak seçmiştir.[5] Aynı zamanda, Azerbaycan’ın işgal edilmiş topraklarının haritasına bakarsak Şuşa’nın merkezi konumda olduğu bellidir. Tanınmayan “Dağlık Karabağ Cumhuriyeti” nin başkenti Hankendi Şuşa’dan sadece 14 km uzaklıktadır. Hatta Tomas de Vaalin tabiriyle desek Hankendi’nden başınızı yüzde 90’ı Azerbaycanlı olan komşu şehir Şuşa’yı yukarıdaki uçurumun tepesinde görmek için eğmeniz yeterli.[6] Ayrıca Laçin Koridoru veya Karabağ için “yaşam yolu” olarak bilinen yol da Şuşa şehrinin içinden geçmektedir. Yani Şuşa ve Laçin’in işğaldan kurtuluşuyla Ermenistan’dan Karabağ’a giden ana yol kesilecektir.[7] Ayrılıkçı rejimin danışmanlarından David Babayan, Fransız Le Monde gazetesine verdiği röportajda Şuşa’da ağır çatışmaların yaşandığını kabul etmiş ve Şuşa kaybedilirse Hankendi’yi tutmanın imkansız olduğunu, tek yolun dağlara ve ormanlara çekilmek olduğunu, bu konuda Şuşa’yı sonuna kadar korumaya çalışacaklarını belirtmişti.[8] Azerbaycan’ın ulusal lideri Haydar ALIYEV’in şu sözleri Şuşa’nın nasıl bir öneme sahip olduğunu açıklıyor:  “Şuşasız Karabağ, Karabağsız Azerbaycan olmaz”.[9]

Siyasi önemi

Azerbaycan Cumhurbaşkanı Ilham ALİYEV, Karabağ ve çevresini kurtarma operasyonunun başlangıcında Türk medyasına verdiği röportajda, Şuşa’nın kurtuluşu olmadan, operasyonun tamamlanmayacağını söyledi. Şuşa’nın tarihi, kültürel ve strateji önemi Azerbaycan’ın Şuşa’ya olan siyasal bağlılığını açıklıyor. Ancak son zamanlarda gelişen olaylardan dolayı Şuşa’nın işgalden kurtarılması her Azerbaycan Türk’ü için manevi görev olmuştur. Şöyle ki, Şuşa şehri ermeniler için de önemlidir. Birinci Karabağ Savaşı’ndan sonra ermeniler Hankendi’ye daha çok odaklanmış görünseler de Nikol Paşinyan’ın Ermenistan başbakanı seçilmesinden sonra Şuşa daha önemli hale geldi. Geçen yıl 9 Mayıs’ta Ermenistan başbakanı Nikol Paşinyan kentin ele geçirilmesinin 27. yıldönümü münasebetiyle Şuşa’da düzenlenen mitingde kalabalığa katıldı, danslar ve içkilerle eşlik etti. Aynı zamanda bu yıl 21 Mayıs’ta ayrılıkçı Dağlık Karabağ Cumhuriyeti’nin yeni “cumhurbaşkanı”nın Şuşa’da yemin töreni yapılarak göreve başlaması Azerbaycan’da sert bir tepkiye yol açtı. Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham ALİYEV, savaş sırasında uluslararası medyaya verdiği röportajda bu olayı hatırlattı: “Paşinyan Şuşa’da At Ovası’nda sarhoş dans ederken, bugün olanlarla ilgili bir karara imza attı.” [10] Savaştan bir kaç gün önce Dağlık Karabağ’ın “cumhurbaşkanı”, bölgenin parlamentosunun Şuşa şehrine taşınacağını söylemesi Azerbaycan toplumunda büyük bir tepkiye yol açmıştı.[11]

 

Kaynakça

“Karabakh Announces Move of Parliament | Eurasianet.” Accessed November 9, 2020. https://eurasianet.org/karabakh-announces-move-of-parliament.

“Qarabağ savaşı və Şuşanın hərbi-siyasi əhəmiyyəti | TRT Azerbaycan.” Accessed November 9, 2020. https://www.trt.net.tr/azerbaycan/proqram/2020/11/05/qarabag-savasi-v-susanin-h-rbi-siyasi-h-miyy-ti-1521693.

Ordu.Az. “Qarabağın Tacı Şuşa – Tarixi, Mədəni və Strateji Əhəmiyyətə Malik Şəhər.” Accessed November 9, 2020. https://ordu.az/az/news/176827/qarabagin-taci-susa-tarixi,-medeni-ve-strateji-ehemiyyete-malik-seher.

“Şuşa – tarixi, mədəni və strateji əhəmiyyətə malik şəhər.” Accessed November 9, 2020. https://azertag.az/xeber/Susa___tarixi_medeni_ve_strateji_ehemiyyete_malik_seher-1482575.

“Şuşa: Qarabağın döyünən ürəyi.” BBC News Azərbaycanca. Accessed November 9, 2020. https://www.bbc.com/azeri/azerbaijan-54856785.

Thomas, De Waal. Black Garden: Armenia and Azerbaijan through Peace and War. New York and London: New York University Press, 2003. https://raufray.files.wordpress.com/2010/11/0814719449.pdf.

English Jamnews. “Why Is Shusha/Shushi so Important for Azerbaijanis and Armenians?,” November 8, 2020. https://jam-news.net/why-shushi-shusha-is-important-for-azerbaijanis-and-armenians-news-karabakh-war-azerbaijan-armenia/.

 

 

[1] “Şuşa – tarixi, mədəni və strateji əhəmiyyətə malik şəhər,” accessed November 9, 2020, https://azertag.az/xeber/Susa___tarixi_medeni_ve_strateji_ehemiyyete_malik_seher-1482575.

[2] “Şuşa: Qarabağın döyünən ürəyi,” BBC News Azərbaycanca, accessed November 9, 2020, https://www.bbc.com/azeri/azerbaijan-54856785.

[3] “Şuşa – tarixi, mədəni və strateji əhəmiyyətə malik şəhər.”

[4] “Qarabağın Tacı Şuşa – Tarixi, Mədəni və Strateji Əhəmiyyətə Malik Şəhər,” Ordu.Az, accessed November 9, 2020, https://ordu.az/az/news/176827/qarabagin-taci-susa-tarixi,-medeni-ve-strateji-ehemiyyete-malik-seher.

[5] “Qarabağın Tacı Şuşa – Tarixi, Mədəni və Strateji Əhəmiyyətə Malik Şəhər.”

[6] De Waal Thomas, Black Garden: Armenia and Azerbaijan through Peace and War (New York and London: New York University Press, 2003), 12, https://raufray.files.wordpress.com/2010/11/0814719449.pdf.

[7] “Why Is Shusha/Shushi so Important for Azerbaijanis and Armenians?,” English Jamnews (blog), November 8, 2020, https://jam-news.net/why-shushi-shusha-is-important-for-azerbaijanis-and-armenians-news-karabakh-war-azerbaijan-armenia/.

[8] “Qarabağ savaşı və Şuşanın hərbi-siyasi əhəmiyyəti | TRT Azerbaycan,” accessed November 9, 2020, https://www.trt.net.tr/azerbaycan/proqram/2020/11/05/qarabag-savasi-v-susanin-h-rbi-siyasi-h-miyy-ti-1521693.

[9] “Şuşa – tarixi, mədəni və strateji əhəmiyyətə malik şəhər.”

[10] “Şuşa: Qarabağın döyünən ürəyi.”

[11] “Karabakh Announces Move of Parliament | Eurasianet,” accessed November 9, 2020, https://eurasianet.org/karabakh-announces-move-of-parliament.