2020’de yaklaşık 240 milyon kişi sıtmaya yakalandı . Bunların 627.000’den fazlası öldü. Ölenlerin büyük çoğunluğu Afrika’daki çocuklardı.
Sıtma, dişi sivrisinek (Anopheles) tarafından taşınan Plasmodium paraziti ile yayılır. Ateş, baş ağrısı ve kusma hastalığın belirtileri olmakla beraber hastanın komaya girmesine sebep olabilir. Sivrisinekler beslenmek için kişilerin kanını emerken bu parazitleri başkalarına geçirir. Hastalığı taşıyan bir insandan beslenen sivrisinek 50-100 kişiyi ısırıp enfekte edebilir. Sivrisinekler sebebiyle hastalık çok hızlı yayılabilir.
Sıtma eskiden beri insanları tehdit eden bir hastalık. Kleopatra’nın sivrisineklerden korunmak için cibinlik ile uyuduğunu biliyoruz. 4.yy.daki Çin metinlerinde sıtma ile mücadele etmek için artemisia adlı bitkinin ateşin düşürülmesi konusundaki etkisinden bahseder. 17.yy.da Paris’te Versay Sarayı inşa edilirken çok sayıda işçinin hastalanması üzerine Fransız Kralı XIV.Louise sivrisineklerden kurtulmak için yakınlardaki tüm bataklıkların kurutulması emrini verdi.
20.yy.ın ortalarından 21.yy’ın ilk on yılına kadar olan süreçte önleyici ilaçlar, DDT gibi böcek öldürücü kimyasallar, cibinlikler sayesinde sıtma hastalığının önlenmesi konusunda başarı elde edildi. Bill ve Melinda Gates Vakfı’ndaki sıtma ekibinde gözetim, veri ve epidemiyoloji müdür yardımcısı Jennifer Gardy, “Eradikasyon çabalarımızın bu hızlı başlangıcı gerçekten işe yaradı. 2000 yılından bu yana 2 milyara yakın sıtma vakasını önleyerek neredeyse 11 milyon hayat kurtardığımızı tahmin ediyoruz” tahmininde bulunuyor.
Ancak sıtma ile mücadele son yıllarda sekteye uğradı. Covid-19 salgını sıtma ile mücadeleyi olumsuz etkiledi. Afrika’da nüfus artışıyla beraber sıtma vakaları da arttı. Bu nedenle sıtma ile mücadelede daha büyük hamle yapmanın zamanı geldi. Bu hamle elbette ki aşı.
Geçen yıl (2021) dünyanın ilk sıtma aşısı onaylandı. RTS,S olarak bilinen ve GlaxoSmithKline tarafından yapılan bu aşı, sıtma aşıları üzerinde onlarca yıllık çalışmanın ardından geldi. Aşı mükemmel değil, yalnızca ciddi sıtma vakalarının sayısını %30 oranında azaltıyor, ancak bu bir başlangıç. Daha iyi haber şu ki, zaten daha iyi aşı çalışamları var.
Bu yeni aşılardan biri, covid için AstraZeneca aşısını geliştiren ekip tarafından Oxford Üniversitesi’nde tasarlanıyor. Faz 2 klinik deneylerinde, Oxford sıtma aşısı yaklaşık %77 oranında etkiliydi. Bir sonraki aşamada, bir Alman ilaç şirketi ve başka bir covid aşısının ortak yaratıcısı olan BioNTech, son derece başarılı mRNA platformuna dayalı bir sıtma aşısı geliştirmeyi planlıyor.
İkinci araç, genetik modifikasyondur. Aşılar, hastalıkları önlemeye yardımcı olur, ancak yapamayacakları bir şey, ilk etapta parazit bulaştıran sivrisineklerle mücadele etmektir. Imperial College London’daki bilim adamları, zorluğun bu bölümünü üstlendiler. Laboratuarlarında sivrisinekleri iki şekilde genetik olarak değiştiriyorlar: bir deneyde dişi böcekleri kısırlaştırıyorlar; başka bir denemede dişileri çoğaldıklarında daha fazla erkek yavru üretmeye zorlarlar. (Erkek sivrisinekler sıtmayı yaymazlar.)
Sivrisineklerin genleri, değişiklikler yavrularına da geçecek şekilde değiştirilecek. Normalde, belirli bir genin bir böcekten kendi soyuna geçme olasılığı yaklaşık %50’dir, ancak Imperial College ekibi bunun yeterince iyi olmadığına karar verdi. Araştırmacılar, sivrisineklere “gen sürücüsü” olarak bilinen bir teknoloji ekleyerek, birbirini izleyen nesiller arasındaki kalıtım aktarma olasılığını %99’un üzerine çıkarabilirler.
Buradaki fikir, birkaç nesil boyunca bir popülasyondaki sivrisineklerin büyük çoğunluğunun ya kısır dişiler ya da erkek olacağıdır. Böylece sivrisineklerin sayıları hızla düşecek ve kalanların hastalığı yayma olasılığı çok azalacaktır. Şimdiye kadar bu fikirler yalnızca laboratuarlarda denendi, ancak saha denemeleri sadece birkaç yıl içinde başlayabilir.
Yorumla