25 Kasım 1893: Eski Türk yazısının deşifre edildiği tarih

Bundan 126 yıl önce, 25 Kasım 1893 tarihinde Danimarkalı dilbilimci Wilhelm Thomsen ilk defa Eski Türk yazısını çözüme kavuşturarak bilim camiası için önemli keşif yapmıştı. O andan itibaren Türkoloji tarihinde yeni bir sayfa açılmış ve böylece Türk yazıtlarının tamamının tercüme edilmesi sağlanmıştır. Belirli bir süre sonra ХХ.yüzyılda bu alanla ilgili Türk bilim insanlarının da epey katkıları olmuştur.

Eski Türk yazısı konusunda W.Radloff, N.M.Yadrintsev, S.E.Malov, A.N. Bernştam, H.N.Orkun, P.M.Melioranskiy, O.Bang, G.Ramstedt, V.M.Nasilov, İ.A.Batmanov, A.N.Kononov, G.Clauson, G.Nemeth, T.Tekin, A.M.Şçerbak, S.G.Klayştornıy, G.Aydarov, A.S.Amanjolov, M.Joldasbekov, K.Ömiraliyev, İ.L.Kızlasov, S.Ya. Bayçorov, D.V.Vasilyev, O.F.Sertkaya, C.Alyılmaz, A.Recebli, Ç.Cumagulov, K.Tabaldiyev, K.Konkobayev, N.Useyev, L.Bold, Ts.Battulga, R.Mönhtulga vd. Türkologların önemli araştırmaları bulunmaktadır.

Bilim camiasında bu yazılar “runa (runik) yazıları” olarak isimlendirilmiş, yazı deşifre edilmeden önce Eski Skandinav halklarının “runa” yazılarıyla benzerlik gösterdiği öne sürülmüştür. Ancak bilimsel araştırmalar sonucu Türklere ait bir yazı olduğu tespit edilmiş ve W.Thomsen’in ilk okuduğu sözcükler Türk ve Tanrı olmuştur.

Eski Türkler bu yazıya bitig demiştir. Grafem esaslı 40 damga işaretten oluşmaktadır. Fonomorfemik bir alfabe olmakla birlikte Eski Türk seslerini tam olarak yansıtmış ve birçok Türk ağzını tek bir imlada toplamıştır.

Тürk İlinde Türk bitig ile emretmek, yarlıklar çıkarmak, hüküm söylemek, mühür basmak, elçi göndermek, mektuplaşmak gibi önemli devlet yazışmaları yapılmaktaydı. Kağanın altınla kaplı mührünü muhafaza edene “tamγačï”, “altın tamgan tarhan”, yazışma katibine ise “bitikči” denilmiştir. Kağanların emriyle ülke tarihi kuşaktan kuşağa emanet olarak Türk bitigi ile beŋgütaš olan bitig taşlarına kazınmıştır. Bütün Türk etnosları için ortak ve anlaşılır Türk bitig yazısı kısa sürede geniş alanda yayılmıştır.

Günümüzde bu yazıtların metnini orta kalınlıktaki bir kitaba sığdırmak mümkündür. Eski Türklerin epigrafik malzemelerinde tarihî, kültürel, coğrafik ve siyasî bilgiler bulunmaktadır. Yazıtlarda o dönemdeki halkın yaşamı, anlayışı, dünya görüşü ve gelenek görenekleri hakkında değerli bilgiler verilmektedir. Таrihî olaylar dizisi ve Ulu kağanların seferleri ozanların usulüyle kısaca ve ustaca beyan edilmiştir. Araştırmacılar bundan dolayı edebi eser olarak nitelendirmişlerdir. Yazıtlarda Göktürkler dönemindeki olaylar anlatılmış, coğrafik isimler, boy isimleri, yerleştikleri ve yayıldıkları bölge anlatılmıştır. Тürk bitig yazısı daha sonraki dönemlerde Büyük Bozkıra ulaşan çeşitli dinlere ait yazının etkisiyle belirli bir süre sonra kullanımdan düşerek unutulmuştur.

Тürk bitigin coğrafyası günümüz Moğolistan’dan başlayarak Altay, Tıva, Hakasya – Yenisey, Abakan, Kem nehri, Buryatya – Bayköl, Lena, Saha, Doğu Türkistan – Turfan, Dunhuan, Miran, bununla birlikte Kazakistan – Ertis, Talas, İle, Sır, İdil, Yayık nehirleri, Fergana, Kuzey Kafkasya ve Doğu Avrupa’ya kadar uzanmaktadır. Eski Türk bitigi bugünkü Türk etnoslarının eski manevi kültürünün tanığı ve ortak mirasıdır. Eski Türk bitigi dünya uygarlığında önemli bir yere sahiptir.

Таrih ve yazılı kaynaklar açısından Orhun yazıtları, tam olarak Bilge Kağan, Kültegin, Tonyukuk, İl etmiş kağan (Moyunçor, Taryat yazıtı), Тes, Suci vb. bitigtaşlarında Merkezî Asya tarihiyle ilgili bol bilgi bulunmaktadır. Yenisey, Talas ve Altayda bulunan yazıtlarda tarihî yerine epitafik özellik ağır basmaktadır. Turfan ve Miran’dan bulunan yazıtlarda ise inanç içerikli metinler bulunmaktadır.

Avrasya coğrafyasında 700’ü aşkın irili ufaklı Türk bitig yazıtları, kaya ve çeşitli eşya üzerinde Eski Türk metinleri tespit edilmiştir.

Uluslararası Türk Akademisi’nde Eski Türk yazısını araştırarak aktarma çalışmalarını yürüten Türkoloji Altayistik ve Mongolistik bölümü vardır.

Akademi tarafından Türkolojiye büyük katkıda bulunan araştırmacılar için Wilhelm Thomsen madalyası takdim edilmektedir. Bu madalya ile Türklük bilimi için önemli araştırmaları bulunan 23 bilim insanı taltif edilmiştir.