“Юлыңнан кайтма син, кирәк егыл-үл!”
“Yolundan dönme sen, gerek yıkıl, öl!”
Tataristan’ın başkenti Kazan şehrinin merkezinde dimdik yükselen heykel Musa Jelil’indir. Musa Jelil, Tatarların en önemli şairlerinden biridir. Tatar milletinin kahraman şairi Musa Mostafa oğlu Jelilov, 1906 yılının 15 Şubat’ında Orenburg bölgesinin Mostafa köyünde ailesinin altıncı çocuğu olarak dünyaya gelir. 1913 yılında babası Orenburg şehrine çalışmaya gider fakat daha sonra 1918 yılında köyüne geri döner ve aradan bir sene geçtikten sonra da vefat eder.
Musa altı yaşında köyün okulunda eğitime başlar. Daha sonra ailesi şehre taşındıktan sonra eğitimini Höseyiniya isimli medresede devam ettirir. Medrese yıllarında (1914-1917) edebî eserler okumayı sever. Tukay, Derdimend, S. Remiyev eserleri ile yakından tanışır, onların etkisiyle kendisi de şiirler yazar. 1919 yılının aralık ayında köyüne döner. Orenburg’daki askerî okullarda eğitim aldıktan sonra edebiyat ortamına girişen şair 1922 yılının sonbaharında Kazan’a gider, gazetecilik ve eser yazma işlerine başlar. En önce gazetede çalışır. 1925 yılında onun “Барабыз (Gideriz)” isimli ilk kitabı yayımlanır. Daha sonra “Кечкенә иптәшләр (Küçük Meslektaşlar)” ve “Октябрь баласы (Ekim Çocuğu)” dergilerini düzenleyip, onların muharriri olur. 1927-1931 yılları arasında Moskova Devlet Üniversitesinde Edebiyat Sanat Fakültesinde eğitim alır. SSSR (SSCB) Yazarlar Birliği’ne alınır. 1935 yılında Moskova Devlet Konservatuarı tarafından düzenlenen Tatar Opera Stüdyosu ile Kazan şehrine döner; önceleri tiyatroda edebiyat görevlisi olur, sonraları TASSR (Tataristan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti) Yazarlar Birliği idaresinin başına gelir.
2. Dünya Savaşı başladıktan sonra Jelil “Отвага (Otvaga)” gazetesinde çalışır. 1942 yılının şubat ayında kuzeybatı cephesine yollanır. Volhov cephesine gider. 26 Haziran 1942’de çok ağır yaralanarak esir düşer ve Almanya’ya gönderilir. Almanlar Türkî-Tatar esirlerden bir grup oluştururlar ve onları cepheye yollamak için hazırlanırlar. Kampta faşistlere karşı gizli topluluk oluşturulur, Musa Jelil bu topluluğa katılır, yardımcılarından birisi olur. Bu topluluk Polonyalı partizanlarla iletişim kurar, 1943 yılının şubat ayında grubun doğu cephesine gönderilen birinci tabur Polonya partizanları tarafına çıkar. Sonraları düşmanlar bu topluluğun izine düşer, Jelillere ceza keser. 25 Ağustos 1944’te Plettsenzee Hapishanesinde Musa Jelil’in ve 11 mücadelecinin başı kesilir.
Musa Jelil, 1942-1944 yıllarında büyük çoğunluğunu Moabit (Berlin) hapishanesinde ölümü beklerken yazdığı şiirlerinin oluşturduğu “Moabit Defteri” isimli eserini yazar.
93 şiirden oluşan iki defter korunur. Arap harfleriyle yazdığı birinci defteri hapishaneden çıkarken G. Şeripov yanına alır. O, defteri Fransa’daki karşıt harekete katılan N. Teregulov’a verir. Teregulov, defteri 1946 yılının mart ayında SSCB’ye getirir.
Latin harfleriyle yazılan ikinci defteri şairin hapishane arkadaşı, Belçika Karşıtlık Hareketi’ne katılan A. Timmermans kurtarır. 1947 yılının ilkbaharında Sovyet Konsolosluğu onu Brüksel’den Kazan’a gönderir.
O yıllarda Musa Jelil ismi duyulmaya başlanır. SSCB KGB’si şairi ayıplar ve ona hain ismini verir. Stalin öldükten sonra, İ. Frenkel tercümesinde şairin birkaç şiiri “ Литературная газета (Edebiyat Gazetesi)”nde (25 Nisan 1953) basılır.
Şiirler 1953 yılının sonunda “Moabit Defteri” ismi ile Tatarca yayımlanır. Musa Jelil’in “Moabit Defteri” isimli eseri 2. Dünya Savaşı yıllarındaki Tatar şiirinin en büyük kazançlarından birisidir.
“Мине әллә яшәү биздердеме,
Бу бунтарлык нигә?
Юк, үләсем килми минем бер дә,
Бик яшисем килә.”
“Beni yoksa yaşamak bezdirdi mi,
Bu âsilik niye?
Yok, ölmek istemiyorum hiç de,
Çok yaşamak istiyorum ben.”
Sanki öleceğinden eminmiş gibi yukarıdaki şiiri “Үлемгә (Ölüme)”yi yazar Musa Jelil. Bu şiirinden başka onun ölüm temasında yazdığı “Үлем турында (Ölüm Hakkında)” ve “Соңгы җыр (Son Şiir)” gibi şiirleri de vardır.
1943 yılında yazdığı Son Şiir isimli şiirinde hatta şöyle der Musa Jelil:
“Мин беләм: бик татлы
Да яшәү тойгысы!
Тик инде мин үләм,
Бу җырым — соңгысы!…”
“Ben bilirim ki çok tatlıdır
Yaşamak duygusu!
Tek, artık ben ölüyorum,
Bu şiirim sonuncusu!
Ve Tatar halkı bugün Musa Jelil’i de onun şiirlerini de unutmamış, “Musa Jelil” ismini sonsuzluğa yazmıştır. Musa Jelil ve vatanı için şehit düşüşü Tatar halkı tarafından asla unutulmayacaktır.
Ышанма
Сиңа миннән хәбәр китерсәләр,
«Ул егылган арып», — дисәләр,
Син ышанма, бәгърем!
Мондый сүзне
Дуслар әйтмәс, якын күрсәләр.
Байрагыма каным белән язган
Антым чакыра алга барырга,
Хаккым бармы минем абынырга,
Хаккым бармы арып калырга?
Сиңа миннән хәбәр китерсәләр,
«Алмаштырган илен»,— дисәләр,
Син ышанма, бәгърем!
Мондый сүзне
Дуслар әйтмәс, мине сөйсәләр.
Илдән киттем ил һәм синең өчен,
Автоматым асып аркама.
Илемне һәм сине алмаштыргач,
Җирдә миңа тагын ни кала?
Сиңа миннән хәбәр китерсәләр,
«Муса инде үлгән»,— дисәләр,
Син ышанма, бәгърем!
Мондый сүзне
Дуслар әйтмәс, сине сөйсәләр.
Туфрак күмәр тәнне, күмә алмас
Ялкынлы җыр тулы күңелне,
«Үлем» диеп әйтеп буламы соң
Җиңеп үлгән мондый үлемне?
Муса Җәлил
İnanma
Sana benden haber getirseler
“O düşmüş yorgunluktan” deseler,
Sen inanma, canım!
Böyle bir sözü
Dostlar söylemez, yakın görseler.
Bayrağıma kanım ile yazdığım
Antım çağırır ileri gitmeye,
Hakkım var mı benim tökezlemeye,
Hakkım var mı yorulup kalmaya?
Sana benden haber getirseler,
“Değiştirmiş ülkesini” deseler,
Sen inanma canım!
Böyle bir sözü
Dostlar söylemez, beni sevseler.
Ülkeden gittim ülkem ve senin için
Silahımı asarak sırtıma.
Ülkemi ve seni değiştirdiğim zaman,
Dünyada ne kalır başka bana?
Sana benden haber getirseler,
“Musa artık ölmüş” deseler,
Sen inanma canım!
Böyle bir sözü
Dostlar söylemez, seni sevseler.
Toprak gömer teni, ama gömemez
Parlak şiir dolu yüreği,
Ölüm diye söylemek mümkün mü
Yenip ölmüşken böyle bir ölümü?
Musa Jelil
Yazar: Gamze Nur NALBANT
Bu yazı Göçebe Dergisi 12. sayısında yayınlanmıştır.
KAYNAKÇA:
Н. М. Юсупова, Г. Р. Гайнуллина – История современной Татарской литературы (7 семестр) – Казанский федеральный университет институт филологии и межкультурной коммуникации – кафедра Татарской литературы и методики преподавания, Казань, 2014.
https://tatarica.org/tat/razdely/kultura/literatura/shheslr/lil-musa
https://kitaphane.tatarstan.ru/tat/jal.htm
https://shigriyat.ru
Yorumla