Arkeoloji Dil Tarih

Kırgızistan’daki Karakol Yazıtı

Kırgızistan Karakol Yazıtı

Yazar: Taalaybek Abdiyev

Aktaran: Hilal ÇAĞLAR 

Isık Göl Devlet Üniversitesi’nde öğretim üyesi Akıl Ismayev tarafından 2013 yılında keşfedilen Karakol yazıtı üzerine yeni değerlendirmeler.

“Yeni keşif ile ilgili. Bu yılın nisan ayında, Kırgızistan’ın karakol Isık Göl bölgesi yakınlarındaki Karakol Vadisi’nde Isık Göl Üniversitesi Öğretim Üyesi Akil İsmayev, runik yazıtlı küçük bir taş (yaklaşık 35 cm uzunluğunda, 25 cm genişliğinde) keşfetti ve karakol tarihi müzesine teslim etti. İsmayev’e göre, sığır yetiştiriciliği için çok elverişli olan bu yer, uzun zamandır koyun ağılı olarak kullanılmaktadır. Son yıllarda Karakol ili sakinleri gübreleme için buradan gübre alıyorlardı ve bir süre sonra gübre kalmayınca kara toprak almaya başladılar. Çukurlardan birinde bu yazıt keşfedildi. Daha sonra taş, müze personeli tarafından iyice temizlendi, ancak uzmanların görüşüne göre, yazıtın net yaşını kanıtlayan ve bu yazıtın gerçekliği hakkındaki bazı kanıtları ortadan kaldıran tuz birikintilerinin izleri vardı.

Fotoğraftan da görülebileceği gibi, harfler oldukça net bir şekilde yazılmış ve iyi korunmuştur. Belki de yazıtın uzun süre yeraltında kalmasından kaynaklanmaktadır. Yazıtın satırları bile bir çizgi ile vurgulanıyor, çoğu kelime ve kelime grubu birbirinden özel bir çizgi – işareti ile ayrılır. Bilindiği üzere, tüm runik yazıtlar bu özelliklere sahip değildir ve sadece klasik Türk runik örnekleri ile karakterize edilirler. Bu yazıt günümüz Kırgızistan topraklarında bulunan diğer runik anıtlardan (örneğin, Talas, Koçkor, Isık Göl yazıtları) farklıdır. Bu nedenle, bu yazıtı muhtemelen diğer Türk runik anıtlarına aşina olan bir ustad tarafından yapıldığı varsayılabilir. İlk okuma denemesinden itibaren metnin Ak-Yus (E-38) kaya yazıtı ile neredeyse örtüştüğü anlaşıldı. Bu yazıda metnin okunması ve içeriğiyle ilgili bazı düşüncelerimizi paylaşmak istiyoruz. Burada, S.E. Malov ve D.D. Vasiliyev’in eserlerinde verilen yazıt metinlerinin farklı olduğuna dikkat edilmelidir. Örneğin, S.E. Malov’un versiyonunda 52 harf (parantez içinde oldukları için 6 tanesi eklenmiş gibi görünüyor) ve D.D. Vasiliyev’in metninde 54 harf vardır. Harflerin bileşiminde de farklılık gösterirler. Karakol yazıtı S. E.  Malov versiyonuyla örtüşmektedir. Fotoğraftan da görülebileceği gibi tek fark, buradaki son kelimenin Ak-Yus yazıtındaki gibi “ŋ” harfiyle değil, “p” harfiyle başlamasıdır. Bu nedenle, bu kelimeyi “oplanıp”, yani “kısıtlanmayı biliş” olarak okuduk. Diğer eserlerde Bu kelime “aŋlanıp”, yani bu bağlamda anlamlarına çok uygun olmayan «öğrenilmiş» olarak okundu. “Opla” kelimesi “Drevne Turkskiy Slovar”da S.E. Malov Yenisey Türk yazıtında da mevcuttur ve “saldırıya koşmak” olarak çevrilmiş, günümüz Kırgız Türkçesinde korunmuştur: opton- “yaramazlık yapmak, özgürlük olmak, kısıtlanmayı bilmemek”. S. E. Malov çalışmasında bir not var: “Kanım tnm olarak yazılı, ters krs olarak yazılıdır. Burada VV Radlov’a ek olarak, S.V. Kiselev’e göre “ters halkı” var. Eski anıtlarda, “Ters” isimli halk ismine rastlamadım”. Son zamanlarda bu konuda ilginç bir görüş dile getirildi. Hakas tarihinin ünlü araştırmacısı V.Ya Butanayev şöyle yazıyor: “V.V. Radlov, “ters” kelimesini etnonim olarak aldı. Ancak, Türk lehçelerinin tarihi ve etnografik kelime dağarcığına bakarsak, benzer bir ses tonu olan “terse” veya “tarsa” (tarça) Nasturi Hıristiyanlar anlamına gelir. Hakas dilinde “terse” terimi de Hıristiyan dinini belirtmek için kullanıldı. “Terse” (tarsa) kelimesinin bu anlamından yola çıkarak, Togzas mağarasının duvarındaki runik olarak kaydedilen, daha önce anlaşılamayan halk adı da anlaşılır hale gelir. Hongoray’ın en güzel köşelerinden birinde bulunan mağara muhtemelen Hıristiyan rahiplerin meskeniydi. Bu durumda, yazıt şu şekilde anlaşılmaktadır: Altu Şan’dan geldikten sonra, iktidardaki soyum ve Han’ım Hıristiyan halkını (temsil eder).

Günaha neden olan gerçekler günümüz Kırgız Türkçesinde de mevcuttur. Örneğin, K.K. Yudahin’in “Kırgız-Rusça sözlüğü” nde bu kelime İran’dan bir ödünçleme olduğu belirtilir: “tarsa ​​1. (eski kitaplarda ) Hristiyan’dır; 2. (destanda) halkın adı. ” Burada bir örnek olarak, folklordan bir alıntı verilmiştir: “Kırgız, tarsa ​​- kıyla el, kızıl kan agıp boldu sel, Kırgız, Tarsa ​​ve birçok halktan kırmızı kan döküldü, sel oluştu.” Yukarıda belirtildiği gibi, bu kelime karşı – “savaşan” olarak okunabilir. “Eski Türkçe sözlüğünde” bu kelimenin şu anlamları belirtilmiştir: “1. düşmanlık, uyumsuzluk, kavga; 2. tersi; 3. düşman; 4. tehlike; 5. düşman, düşman”. Tercüme edilmeden bir etnik isim olarak bırakılan yukarıdaki “ters” kelimesinin benzer bir anlamı olması ilginçtir: “ters, karşı, uygun değil”.

Yukarıda belirtildiği gibi, “tenim” kelimesi “kanım” olarak okunur ve bu, ilk harflerin ayna yansıması şeklinde tersine yazılmasıyla açıklanır. Drevne Turtskiy Slovar’da ten kelimesi İran’dan alıntı olarak belirtilir ve beden olarak tercüme edilir. Günümüz Kırgız Türkçesinde de mevcuttur. Türkçedeki karşılığı “boy” kelimesidir ve “beden” ve “kendi” anlamına gelir. Türk Dillerinin Etimolojik Sözlüğünde belirtildiği gibi: verilen anlamlar arasında, muhtemelen en eski, en erken ve daha sonraki metinlerde ve Türk dili sahasında, doğu dillerinde bilinen anlamı ile görünüşte insan olan “beden” olarak düşünülmelidir. Bu anlamdan hareketle, “beden” in baskın anlamı ve “kendi” nin sonraki anlamı çağdaş dillerde erken dönemde gelişir. Bu ödünç almanın anlam gelişiminin Türk modelini izlediği ve yazıtta “kendi” anlamında kullanıldığı varsayılabilir. Ancak “ten” kelimesinin dilsel açıklayıcı materyalleri, daha sonraki bir dönemin edebiyatından, yani M. Kaşgarî ve Yusuf Balasagun’un yazılarından gelmektedir. Ancak “ten” kelimesinin dilbilim açısından açıklayıcı materyalleri daha sonraki bir dönemin edebiyatından, yani M. Kaşgarî ve Y. Balasagun’un eserlerinden alınmıştır. Bu nedenle kendimizi “kanım” olarak okumakla sınırlıyoruz. Yukarıdaki eserlerdeki “el” kelimesi, halk anlamına gelmesine rağmen devlet olarak tercüme edilir. Bu arada, Drevne Turtskiy Slovar’da  bu kelimenin anlamları aşağıdaki sırayla verilmiştir: el,  1. kabile Birliği, kabile Örgütü; 2. insanlar; 3. devlet, idari birim. Bizim görüşümüze göre, “insanlar” anlamı bu bağlamda daha uygun olacaktır.

Yazıtın bulunduğu alan

Yani, yukarıdakilere dayanarak böyle bir okuma sürümü sunuyoruz:

Transkript:

  • Altuşanta kelip
  • Elim kanım ters budun
  • Bu ulug er atım Ögdemınalp
  • Bagım kelip şanlanıp oplanıp

Çeviri:

  • Altuşan’dan geldi
  • Halkım, Han’ım, Hristiyan halkı
  • Bu yüce kahraman adım Ögdemınalp
  • Benim soyum tutsaklık bilmeden, şanlanıp geldi.

Şimdi bu metnin içeriğine bakalım. V. Y. Butanayev şöyle yazmıştır: Bilim insanlarına göre Sayan-Altay nüfusu, Uygur Kağanlığı ile mücadelede Yenisey Kırgızlarının Karluklarla askeri-politik bir ittifaka girdiğini ve Eski Türkler bu çağlarda Hristiyan öğretisiyle tanışmıştı. Semirechye (Argu, Taraz) topraklarında yaşayan Karluklar, sadece Kırgızların müttefikleri değil, aynı zamanda yeni bir inancın, Hristiyan Nasturiliği’nin temsilcileriydiler. Burada ünlü Türkolog S.G. Klyaştorno’nun görüşüne atıfta bulunuyor: … 9. yüzyılın ortalarında veya daha önce, Kırgız soyluları arasında ve daha sonra daha geniş tabakalar arasında, Nasturi Hıristiyanlık inancı belirli bir kesime yayıldı, ancak bu yerel şaman kültlerinin yerini almadı. Kırgız soylularının Hıristiyanlığı oldukça yüzeyseldi; onun algılanışı, Eski Kırgız toplumundaki ideolojik değişimlere etki etmedi sadece siyasi alanda kolaylık sağlamıştır. Yazar ayrıca, Yenisey kayalıklarında, eski Kırgız epigrafisinde “mar” olarak adlandırılan rahiplerin tasvir edildiğinden bahsetmekte ve sonunda şu sonuca varmaktadır: Karluklar ile yakın ittifak ve Mani Uygurlara karşı mücadelenin sebebi Nasturi din adamlarının misyonerlik faaliyetlerine Kırgız soylularını teşvik etmesinden kaynaklı siyasi faktörlerdir. Bize göre Karakol yazısı, yukarıdaki bilginlerin görüşlerini doğrulamaktadır ve bu metnin dinî bir niteliğe sahip olduğu ve de yazarının söz konusu Nasturi misyonerlerinin bir temsilcisi olduğu varsayılabilir. Bu, görünüşte Türk runiğinin tüm özelliklerini taşıyan bu yazıtın yazımının doğruluğunu açıklıyor.

Kırgızistan’da son zamanlarda bulunan yazılı anıtların Güney Sibirya’nın ünlü anıtlarını yansıtmasının ilk kez olmadığı unutulmamalıdır. Burada dinî bir karaktere sahip olan ünlü Kırgız arkeolog Kubat Tabaldiyev tarafından yakın zamanda keşfedilen Çiyin-Taş yazıtının ve Altay’da bulunan Yabogan yazıtının benzerliğinden bahsediyoruz.

Bu bölge, şüphesiz ki yeni yazılı anıt arayışları açısından büyük ilgi görüyor, çünkü savaşçıların bir atla birlikte gömüldüğü çok sayıda balbal ve kurganlar var. Uzmanlara göre, balballar Türk runiklerine eşlik eden refakatçilerdir.

 

Hilal Çağlar

Türklük Bilimi Uzmanı

Yorumla

Yorum yazmak için buraya tıklayın...