Çeviri ve Ekleme: Saffet Alp YILMAZ
Paleosibirya dilleri, kuzeydoğu Sibirya ve Uzak Doğu’nun bazı kısımlarında izole altında kalan birkaç küçük dil ailelerinden oluşmaktadır.
Yukagir dili
Yukagir dili, Yukagir-Çuvan grubu dillerinden birisidir. Yakagir dili genelde Paleosibirya dilleri grubuna dâhil edilmektedir. Günümüzde Yukagirler, iki gruba ayrılmaktadır. Bunlar Tundra Yukagirleri Vadul ( вадул ) ve Tayga Yukagirleri Odul ( одул ). Tundra Yukagirleri, Saha Cumhuriyeti’nin aşağı Kolıma bölgesinde yaşar; Tayga Yukagirleri ise Srednekansky ilçesi ve Magadan Oblast ile Yukarı Kalıma Bölgesinde yaşarlar. 17. yüzyılın başlarında Rusların Sibirya’yı işgali sırasında Yukagirlerin yaşadığı bölgeler de işgal edildi. Çarlık yönetiminin izlediği sömürge politikası nedeniyle 17. ve 19. yüzyıllar arasında “kültürel soykırıma” uğrayarak, Yukagirlerin nüfusu giderek azaldı. Yukagirlerin bir kısmı Sahalılar ve Evenlerle evlilikler yoluyla eridi. Dumanlı’nın Yukargirlerin Sahalaşmasıyla ilgili verdiği bilgiler çok ilginçtir: “Yukagirler, Ruslaşma ve Hristiyanlaşma politikasından kurtuluşu, bölgenin en etkin ve en kalabalık grubu olan Saha Türkleri arasında yaşamakta bulmuşlardır. Bu ortak yaşama süreci içinde de kaçınılmaz olarak “Sahalaşma” olgusu karşımıza çıkmaktadır” (Dumanlı, 2019).
“Bu durum başta Saha Türk kültürü olmak üzere genel Türk kültürü için oldukça önemli bir durumdur. Yukagir toplumunun Saha Türk toplumu içinde kaynaşma süreci, bir tür asimilasyon süreci olarak da algılanabilir. Ancak gerçekte bu durum asimilasyonun kelime anlamından farklı olarak “gönüllü” bir karışımdır. Yakın akraba evliliğini onaylamayan küçük toplumlar sıklıkla farklı toplumlardan kız almak veya kız vermek zorundadır. Günümüzde Yakutistan toprakları içinde yaşayan Yukagirler için onlardan olmayan, fakat onlara yakın olan topluluk Saha Türkleridir. Yukagirler ile Saha Türkleri arasındaki ilişki sadece evlilik kurumuyla da sınırlı değildir (Dumanlı, 2019).”
Günümüzde Yukagirler, Saha Cumhuriyeti’nde ve Rusya Federasyonu Ukotka Özerk Okrugu’nda yaşamaktadır. Yukagirler kendilerine detkil, odul, vadul ve alay gibi isimler vermektedir Yukagir adının kökeni konusunda çeşitli görüşler olsa da kökeni tam olarak bilinmemektedir. Yukagir adının Evenler tarafından verildiği tahmin edilmektedir. Yukagirler, balıkçılık, ren geyiği besiciliği, kızak köpeği yetiştiriciliği ve yabani ren geyiği avcılığı yapmaktadır.
Yukagir dilinin kökeni ve bağlı olduğu dil ailesi ile ilgili çeşitli görüşler vardır. İlk olarak Ural dilleriyle ilişkisi üzerine hipotezler yaygındı. Bu çerçevede Yukagir dilinin konumu defalarca değişti. Daha sonra E. A. KREJNOVİCH, Yukagir dilini Samoyed dilleriyle ve Fin-Ugor dilleriyle karşılaştırmaya çalıştı.
Ural-Yukagir dil ilişkisi teorisi, Nikolaeva’nın Uralcanın yeniden yapılandırmasını, Proto-Yukagir dil koşuluyla karşılaştırdığı çalışmalarında temellendirmeye çalıştı.
Bununla birlikte, 1950’lerde E. A. Krejnovich tarafından üstlenilen Yukagir sözlüğünün karşılaştırmalı çalışması, Yukagir kelime dağarcığının Tunguz – Mançu dilleri ile bir tür paralelliklere sahip olduğunu ve ikincil dilden ödünç olarak kabul edilemeyeceğini söyledi. Bazı Yukagir-Türk ve Yukagir-Moğol paralellikleri, Yukagir dilinde Altay ailesinin diğer dilleriyle sözcüksel paralellikler ve bölge temaslarını yansıtan Çukçee-Kamçadal dilleriyle paralel olarak Sahadan geç alınan kopyalamalar olarak vurgulandı. Muhtemelen, eski zamanlarda Yukagir dilinin İptidaî Ural bileşeni, Altay dillerinin farklı gruplarından ve ayrıca Çukçee-Kamçadal alt tabakadan etkilenmiş olduğu söylenmektedir. A. P. Dulzon (1960) tarafından Yukagir toponiminin morfolojik analizi temelinde formüle edilen eski Yukagir-İran temaslarının bilimsel olmayan veriler üzerine kurulduğu için tutarsız kabul edilmiştir. Aynı zamanda, Yukagir-Nivkh sözcüksel izoglosslarının ortaklığı neticesinde “Paleosiberian” dil ailesine (O. A. Mudrak) dahil edilmeye çalışıldı. Yukagir dilinin kökeni ve hangi dil ailesine ait olduğu üzerine tartışmalar halen sürmektedir. Fakat son çalışmalar ışığında Yakugir dili “Paleosiberian” dil ailesine içerisinde verilmektedir.
Alt veri toponiminin analizi çerçevesinde incelenen Yukagirlerin yaşam ve göç alanları, Lena nehrinin (Russ. Lena ( Лена ) <Yak. Yolyuyone ( Йолюйонэ ), Eliene ( Элиэнэ )) < Yukagir Yoyl-enu (ng) ) “keskin kıyısı olan nehir”) ve Baykal Gölü (Байкал) (Rusça Baykal , Moğol, Buryat Baykal ( Байгаал ) < Yukagir Vayguol ( Йойл-эну (нг) ) “kıyıda yüzgeç atma” ). Lena ve Viljui havzasında yaygın olarak Yukagir kökenli Markha (Марха) (<Yukagir.Morkhe (ng) ( Морхэ (нг) “huş ağacı”); Aynı zamanda Çukotka’da, Markoing dağının hiçbir açıklaması olmayan benzer bir yer adı var, büyük olasılıkla 19. yüzyılın başında Yukagir boy liderleri tarafından getirildi. Yukagir ve Yukagir benzeri yer isimleri ve etnik isimler Yukarı Indigirka topraklarında ve ayrıca Okhotsk Denizi’nin kuzeybatı kıyısında Magadan civarından Okhotsk’a kadar işaretlenmiştir. Aynı zamanda Kolıma’dan doğudaki bölgelerde Yukagir yer isimleri sayısız değildir, büyük nesnelerin isimleri arasında sadece Penjina nehrinin ( Yukagir Pied’e-n-enu (ng)) adını vermek mümkündür. Пиэд’э-н-эну (нг) ) – “geyik nehri”). Popüler inanışın aksine Anadır nehrinin adı Yukagir değil, Çukçee’dir (Chukchee Enmaatgyr (Энмаатгыр) “Kayalarda akan dere ”). Bering Denizi kıyısındaki Yukagirsler adıyla bağlantılı bir dizi yer adı (Haç körfezindeki Etelkujım koyu, Kamçatka’nın kuzeydoğusundaki Atalvajam nehri) büyük olasılıkla doğrudan Yukagirlerin önceki dağılımının topraklarına karşılık gelmez, ancak Yukagir etnik adının temsil edilebildiği yapıdaki Çukçe-Koryak antroponimleridir.
Yukagir dilinin Çukçee ve Koryak dilleriyle oldukça eski ilişkileri vardı. Bu dillerde belirli bir miktarda benzer sesli sözcük izlenir. Her iki Yukagir lehçesinin Even dili ile teması oldukça belirgindir. Yukagir toplumundaki ren geyiği yetiştiriciliği terimlerinin çoğu Even’den ödünç alınmıştır. Yukarı Kolıma Yukagir dili Rus etkisinin izlerini taşımaktadır. Eski kelimelerin yanı sıra yeni alıntı kelimelerin olduğu Aşağı Kolıma Yukagir dilinde de izlenmektedir. Saha Türkçesinin Yukagir lehçeleri / dilleri üzerindeki etkisi oldukça belirgindir. Yukagirlerin yaşadığı köyler için çok etnisite ve çok dillilik karakteristiktir.
Yukarı Kolıma Yukagirleri uzun süre Ruslarla, Sahalarla temas hâlinde yaşadılar. Geçmişte Evenlerle yoğun temasları vardı. Kolıma Yukagirleri 1990’lara kadar iki dilli konuşurlara sahipti. Yukagir Kolıma lehçesinin sözlüğünde Rusçadan alıntı sözcükler vardır. Son yıllarda folklor kayıtları Rusça kelimeleri ve cümlelerde geçmiş durumdadır.
Aşağı Kolıma Yukagirleri bir dereceye kadar Even, Çukçee, Saha ve eski Rus sakinlerinin dilini / lehçelerini bilirler. Yukagir kelimelerinin önemsiz miktarı, Indigirka’nın alt kısmının, Kolıma’nın ve Anadır nehrinin havzasının yerel Rus lehçelerine, eski temas bölgelerinin sınırları içinde Çift ağızlara ve kuzey bölgesinin Saha ağızlarına girmiştir.
Yukagir dilinin resmî statüsü, Rusya Federasyonu’nun yerli azınlık etniklerinin dilidir. Saha Cumhuriyeti’nde (Yakutya), Yukagir dili, yerli halkın diğer dilleri ile birlikte resmî bir dil statüsüne sahiptir, ancak az sayıdaki anadili ve Yukagirlerin lehçe farklılaşması bu statüyü nominal kılar. Günümüzde Yukagir konuşurları çoğunlukla daha yaşlı ve kısmen ortalama neslin üzerindeki temsilcileri tarafından konuşulan aile ve ev içi iletişim dilidir. Kolıma lehçesi, onlarca kişi tarafından konuşulmaktadır. Nominal olarak Yukagir dili, Saha Cumhuriyeti’nin resmî dillerinden birisidir. 1987 yılında Yakut Milli Eğitim Bakanlığı tarafından resmî olarak Kiril alfabesine dayalı Kuzey Yukagir alfabesi ve telaffuzu Güney Yukagir alfabesi ve telaffuzu adlı iki Yukagir yazı sistemi kabul edildi. Ancak Yukagir’lerin yoğun gruplar hâlinde yaşadıkları bu yerleşim yerlerinde bile resmî statüsü pek mümkün değildir. Yukagir dilinin günümüzde temel işlevi etnik temsil işlevine indirgenmiştir.
Sonuç olarak, Yukagir dili ile ilgili arşiv ve kayıtlar, Rusya Bilimler Akademisi Sibirya Şubesi Yakutsk Bilim Merkezi arşivinde mevcuttur. Saha Cumhuriyet radyosunun kayıtlarında 170 saatlik Yukagir konuşması (yayın) örneğine sahip ses materyalleri mevcuttur. 2003 yılında Saha Müzik ve Folklor Müzesi’nde, Yukagir folklorunun örneklerinin yer aldığı 7 kompakt disk bulunmaktadır.
Konuşur örnekleri
Kaynak
Duranlı, M. (2019). Sibirya’nın Sönen Işığı Yukagirler ve Masalları. Ankara: Grafiker Yayınları.
Waldemar, J (1926). The Yukaghir and the Yukaghirized Tungus. Memoirs of the AMNH ; vol.13; Publications of the Jesup North Pacific Expedition ; v. 9, pt. 1-3.
https://www.sgr.fi/yukaghir/intro/yukaghirs.html
https://www.eki.ee/books/redbook/yukaghirs.shtml
https://anthro.amnh.org/jesup_photos
Yorumla