Prof. Dr. Özkul Çobanoğlu ARMAĞANI
Hakim Yayınları, Ankara, 2015 adlı derginin 815-821. sayfalarındaki makalem.
Bu çalışmada önce Tunguz dilleri hakkında genel bir bilgi verilecek, sonra da Tunguz dilleri arasında en eski ve en zengin yazılı geleneğe sahip olan Mançuca biraz daha geniş ölçekte ele alınacak, son kısımda da Türkçe ile Mançuca yazı dilleri arasında tespit edebildiğimiz ortak sözcüklerin bir listesi verilecektir. Diğer Tunguz dilleri ancak 20. yüzyılda ve Sovyetlerin yönlendirmesiyle önce Latine sonra da Kirile uyarlanmıştır. Mançular da dâhil olmak üzere Çin Halk Cumhuriyeti kontrolündeki bölgelerde yaşayan Tunguz kavimleri ise Uygur yazısından uyarlanmış yazılar kullanıyorlar. Yine bugün bu dilleri konuşan herkes çevrelerinde bulunan diğer kavimlerin dillerini (Rusça, Çince, Moğolca, Uygurca, Kazakça, komşu bulundukları diğer Tunguz dilleri) de konuşmaktadır.
Tunguz kavimleri yüzlerce yıldır Asya bozkırları/Sibirya’da Türk ve Moğol kavimleriyle çok yakın yaşamaktadırlar. Sibirya’da yaşayan boyları büyük uygarlıklar kuramamakla birlikte, güneye inen ve Mançuların ataları olduğu anlaşılan boyları, Çin’in en son ve sınırları en geniş imparatorluğunu kurmayı bile başarmışlardır.
Anahtar sözler: Türkçe, Mançuca, yazı dili, Altay dilleri, Uygur yazısı, Moğol yazısı, Mançu yazısı, Uygurca, Çin’deki Altay dilleri.
Tunguz Dilleri
Tunguzca önce Kuzey ve Güney olmak üzere ikiye, Güney bölümü de kendi içinde Doğu ve Batı olmak üzere yine iki kola ayrılmıştır.
Kuzey
Boy | Dili Konuşanlar | Nüfus | Yaşadıkları Yer |
---|---|---|---|
Even | 19.071 | 7.543 | Rusya – Saxa Cumhuriyeti ve Kamçatka Yarımadası, Oxotsk Arktik kıyısında. |
Evenki – Çin | 30.500 | 19.000 | Çin – İç Moğolistan, Hölönbuir: Evenki, Moriadawa, Oronçon, Çen Bargu, Arong, Ergüne, Huisuomu; Heilongjiang Eyaleti, Nale |
Evenki – Rusya | 35.527 | 9.000 | Rusya – Krasnoyarsk Krayından Sahalin adasına kadar, Saxa Cumhuriyeti, Buryatistan, Amur oblastı, Erhüü oblastı ve Zabaykal Krayını kapsayan bölge. |
Evenki – Moğolistan | 1.000 | 1.000 | Moğolistan – Selenge İli, kuzey Moğolistan. |
Oroqen | 8.196 | 1.200 | Çin – Heilongjiang İli ve İç Moğolistan, Huma, Aihui, Sunko bölgeleri, Büyük Kingan Sırasında. |
Negidal | 567 | 100 | Rusya – Khabarovsk Krayı, Kamenka yerleşimi ve Paulina Osipenko Bölgesinde. |
Güney-Doğu
Boy | Dili Konuşanlar | Nüfus | Yaşadıkları Yer |
---|---|---|---|
Nanai | 12.160 | 5.760 | Rusya – Amur ve Ussuri ırmaklarının Habarovsk Krayındaki birleşimi, Ussuri Vadisi ve Sixote-Alin, Habarovsk’un altındaki Amur Vadisine dağılmış. |
Hece | 4.640 | 12 | Çin – Kuzeydoğu Heilongjiang, Tongjiang ilçesi, Baça ve Jiejinkou köyleri ile Raohe İlçesindeki Sipai köyü. |
Orok | 346 | 67 | Rusya – Sahalin Adası, Poronaysk Bölgesi, Poronaysk, Gastello ve Vakhrushev; Nogliki Bölgesi, Val, Nogliki. Ayrıca Japonya’da da konuşuluyor. |
Ulç | 2.913 | 730 | Rusya – Kabarovsk Krayı, Ulç Bölgesi, Bogorodskove, Bulava, Dudi, Kalinovka, Mariinskoe, Nijnaya Gavan, Savinskoe, Mongol, Solontsy. |
Oroç | 686 | 260 | Rusya – Habarovsk Krayında Komsomolsk-na-Amure’ye yakın. Ayrıca Datta’daki Vanino Bölgesi ve Uska-Oroçskaya yerleşimlerinde. |
Udihe | 1.657 | 230 | Rusya – Habarovsk Krayı, Gvasiugi, Lazo Bölgesi; Arsenievo, Nanai Bölgesi; Primorski Krayı, Pojarsk Bölgesi, Terneisk Bölgesi. |
Güney-Batı
Boy | Dili Konuşanlar | Nüfus | Yaşadıkları Yer |
---|---|---|---|
Mançu | 10.682.300 | 60 (?) | Çin – Heilongjiang, Aihui ve Fuyu ilçelerindeki Mançuca konuşulan birkaç köy. |
Sibe | 188.800 | 22.000 | Çin – Uygur Özerk Bölgesi, İli ilinde; bir kısmı Urumçi Şehri ve Tarvagatai Bölgesi. |
Güneybatı Tunguzca içinde bulunan diller:
Sibece: Çinceden Latin yazısına aktarılan kaynaklarda Xibe, Xibo, alternatif olarak da Sibo olarak bulunabilecek bir dil. 1764 yılında Mançu imparatoru Qianlong tarafından, sınır güvenliği sağlamak için Kazakistan sınırına sekiz Mançu birliği gönderilmişti. Bu birlikler oraya gönderildikleri gibi sekiz sancak hâlinde sınıra yerleştiler ve çevrelerinde de Müslüman Kazak ve Uygur toplulukları olduğu için onlarla çokça karışmadan Mançu kimliklerini korudular. Bugün hâlâ Doğu Türkistan’da, İli’nin Çapçal kazasındaki sekiz köyde yaşamaktadırlar. Yerleştikleri zamandan beri yazılı olarak Mançucayı sürdürdükleri için dilleri Mançucanın bir ağzı gibidir. Her ne kadar Sibeler kendi dillerini ayrı bir dil olarak saysalar da yazı dilleri standart Mançuca üzerine kuruludur. Dahası, İli Pedagoji Üniversitesinde Sibece okurken görüştüğüm, Çapçal ilçesinde Sibece olarak yayınlanan Çapçal Serkin gazetesi kadrosu yazılarında arı Mançuca sözcükler kullanmayı tercih ettiklerini belirtmişlerdi. Zaten günümüz Sibecesi ile Mançuca arasındaki benzerlik, örneğin Ankara ağzı ile Erzurum ağzı benzerliği gibi örneklenebilir ve Sibece ancak Uygurca “kızık” sözünü konuşma dillerine alması gibi az sayıda bölgesel etkileşimle Mançucadan ayrılır. Ayrıca Güney Koreli, Çinli ve Rus beş akademisyenin yaptığı bir konuşma dili çalışmasının sonucu olarak çıkarılan kitaptan görüldüğü kadarıyla[1], Mançular Çince etkisi gibi görülen biçimde yazı dilindeki “r”li sesleri “l”li olarak çıkarırken, Sibeler “r”li sesleri çok açık biçimde çıkarabilmektedir. Şu anda, İli Pedagoji Üniversitesi Sibe Dili Öğretim Üyesi, benim de hocam Deng Yien’in bildirdiğine göre bu dil, Sibeler arasında 22.000 kişi tarafından konuşulmaktadır. Ayrıca Mançular arasında Mançuca konuşan çok az sayıda kişi kaldığı için, son yıllarda Çin’in Pekin de dâhil pek çok şehrinde moda olan Mançuca kurslarında ancak yazı dilini öğrenebilen Mançu gençlerden bazılarının konuşma dilini Sibe tanıdıklarından öğrendikleri bilgisine ulaştım. Bu gençlerden biri “facebook”ta benim de üye yapıldığım “Manju Gisun=Mançu Dili” adlı bir gruptan arkadaşım[2]. Çapçal ilçesinde çıkarılan “Çapçal Serkin” gazetesi, dünyada Sibe dilinde, hatta Tunguzca dillerinden herhangi birinde düzenli çıkarılan tek yayındır.
Mançuca: 10 milyonluk bir nüfus içinde yalnızca 60 kişinin konuştuğu bildirilmektedir. Ama bu kişilerin çoğu seksen yaşının üzerinde olduğu için gerçek sayının çok daha az olduğu düşünülüyor.[3]
Mançular yoğun olarak Çin’in Heilongjiang (“Kara Ejder Nehri” Amur nehrinin Çince adı) eyaleti, Çin’in Jilin eyaleti, Çin’in Liaoning eyaleti, Çin’in Hebei eyaleti ve Pekin şehrinde Han nüfusuyla karışık bir biçimde yaşamaktadır.
Mançuca Yazı Dili
Mançuların Mançurya olarak bilinen yurdu tarihi Guandong eyaletidir. İlk olarak 1616 yılında, daha önceki Jürçen (Jin) Hanedanı’nın varisleri olma iddiasıyla Mukden’de devletlerini Amaga Ayisin Gurun (Sonraki Altın – Jin Çince “altın” demek – Devleti) adıyla kurdular. Daha önce Jürçenler, kendilerinden önceki Kıtayların Çin yazısından uyarlayarak kullandığı yazıyı benimsemiş olmalarına karşın, o yazı hem karmaşık hem de unutulmuştu. Mançuların Olaylar Kayıtlarına göre Mançu Devletinin kurucusu olarak bilinen Nurhaçi 1599’da Moğol yazısını kendi halkına uygun biçimde uyarlamaya karar vermiş. Böylece Mançuca tarihte yazıya gerçek anlamda aktarılan ilk Tunguz dili olmuş. 1632’de Dahai başlıca g, h, k ile γ, x, ve q harflerini ayırmak için seslendirme işaretlerini (dil: nokta ve fuka: çember) eklemiş.
Bu alfabede a, e, i, o ve u harfleri vardır. Ancak Latin alfabesine aktarımlarda “ʊ” olarak gösterilen harf ise teknik gerekliliklerden dolayı γ, x, ve q harflerinden sonra yazılan u harfinden başka bir şey değildir. Bu yazıda Mançular arasında izlenen geleneğe uygun olarak bu harfi “v” ile göstermeyi tercih ettim.
Bu ünlülerden a ve o kalın, e ince, i ve u de yüksüz harfler olarak tasnif edilir. Mançucada Türkçe ve Moğolcaya göre biraz daha esnek bir ünlü uyumu söz konusudur. Genel olarak a ile başlayan sözcüklerin sonraki hecelerinde a, i, u; o ile başlayanlarda o ve i, seyrek olarak da u; e ile başlayanlarda e, i, u; i ile başlayanlarda i, u ve sözcüğün yapısına göre a ya da e; u ile başlayanlarda da i, yine sözcüğün yapısına göre a ya da e bulunabilir. Burada i ve u seslerinin yüksüz olduklarını unutmayalım. Burada yüksüz kalın ya da ince ayrımına tutulmayan, her iki türden sözcüklerde de kullanılabilen anlamına geliyor.
Ünsüzler arasında ise b, c, ç, d, ɠ (f), g, γ, h, x, k, q, l, m, n, ŋ, p, r, s, ş, t, w, y harfleri vardır. Sonradan bu ünsüzler arasına Çinceden alınan sözcükleri doğru biçimde yazmak için bir kaç yeni karakter de eklenmiştir.
Yalnız Mançuca yazı dili öğretiminde hece yapısı benimsenmiştir. Yani önce a, e, i, o ve u harfleri öğretiliyor. Ardından na, ne, ni, no, nu, qa, γa, xa, qo, γo, xo, qv, γv, xv, ba, be, bi, bo, bu,… gibi hecelerin söz başı, ortası ve sonundaki yazımları öğretiliyor. Bundan sonra sıra kapalı heceleri de içeren ve a harfi ile “a, ai, ao, an, aq, ab, as, ad, al, am, ar, aŋ” biçiminde tanımlanan ve “juwan juwe hergen=on iki harf” diye adlandırılan hecelerin yazımına geliyor. Öğrenciler bundan sonra sözcük ve metin yazma okuma işlemine başlıyorlar.[4]
Türkçe Mançuca Yazı Dillerindeki Ortak Sözcüklerin Listesi
Bu yazının amacı yalnızca yazı dilindeki ortak sözcükleri tespit etmek olduğu için dilbilgisi ve diğer ayrıntılara girmiyoruz. Aşağıdaki liste, Moğolca ile Mançuca yazı dillerinde ortak sözcükler üzerine yapılan bir çalışma[5] kaynak alınarak hazırlanmıştır.
aba av
abala- avlan-
afaxa yaprak
acirxan aygır
adun yılkı (at)
aisi asığ (yarar)
ala- ay- (söyle-)
alba alp (resmi)
alxa ala
alxa bulxa ala bulak
ama baba
anda anda
aniya yıl
aŋγa ağız
aqv yok (ve hayır)
araγa azı dişi
arki arakı
arsalan arslan
arγali arkar (yaban koyunu)
baran baram (eşya)
batoru bağatur
baya- zenginleş-
bayan bay (zengin)
baγsi baksı (öğretmen)
behe meke (mürekkep)
bi ben
bidhe kitap (bitiğ)
boso bez
boγtolin boğça
bulxa bulak
buren boru (müzik aleti)
buri- bürü-
buxa boğa
candan çıntan (sandal ağacı)
caqade yanında
ce(de)- ye-
çaçaraqv çekirge
çamxan çamkuy (kule)
çai çay
çeçerse- titre(ş)-
çifa- sıva-
çihiri şeker
çimkişe- çimdikle-
çin çın (çın gönüldeki)
çoŋxon sungur
dabsun tuz
dalda dalda (gizli)
debtelin defter
delen yele
doro törü
ecen iye
efule- kev- (boz-)
elçin elçi
eme ana
erdemu erdem
erte sabah (erten)
erteken erken
faraxabi- karanlıklaş-
farxvn karanlık
fuke- ürk-
fuleŋgi kül
gindana zından
xada kaya
ihiri ikiz
ilmun erlik
kerme kale (kerekü)
kesiŋge keşikli (vardiyacı)
keyire kır (at donu)
kida- kıd- (kıy-)
kirγa- kırk-
kuku kök (mavi)
kulug kölüŋgü (binek)
kurçe kürek
mini benim
miŋγan bin
nomun kitap (nom)
o(co)- ol-
obo- yu- (yıka-)
oforo burun
ordo ordu
oron or (yer)
oγtosi otacı
qamira kaburga
qara kara
qoŋγoro konur
qvça koç
qvda kuda (dünür)
qvla kula (at donu)
qvru kurut
sa- sağ-
sabsi- sıva-
saça sayan (milyon)
salu sakal
saçu- saç-
saγsaxa saksağan
semejin iç yağı (semiz)
serguwen serin
serukin serin
seyire sırt
si sen
sini senin
sirγa sarı (at donu)
subarxan subargan
suduri sutar (sutra)
sun süt
şabi şabı (talebe)
şoŋxon sungur
tahi takı (yaban atı)
tari- tarı-
tata- tart- (çek-)
tehe er yaban keçisi
teke teğ (gibi)
temen deve
temgetu im (tamga)
terbun terbum (milyar)
toγto- tokta-
tulum tulum
tumen tümen
tusa tusu (yardım)
uliye- üfle-
urγan urgan
uxvlca gulca (er yaban koyunu)
uye öd (zaman)
xadaxan kazık
xan kağan
xana kanat (keçe evin)
xayiraqan kayrakan
xonin koyun
xoŋγon gong
xvçin kuyu
xvlan kulan (yaban eşeği)
xvndaxa kundak
xvsun güç
γala kol
γaru kaz
γobi gobi
[1] “Materials of Spoken Manchu”, Kim, J. W. vd., Seoul National University Press, Seul, 2008.
[2] https://www.facebook.com/groups/manjugisun/ (Bu dipnot yayında yanlışlıkla birinci dipnotla aynı basılmış.)
[3] “Materials of Spoken Manchu”, Kim, J. W. vd., Seoul National University Press, Seul, 2008, s. 3.
[4] “Ajige Taçiqvi Taçibçen -Niyamaŋ γa Gisun- Ujui Debtelin”, Sibece ilkokul ders kitabı, Urumçi, 2008, s. 8, 9.
[5] “Mongol-Manj Biçgiin Helnii Dundın Üg”, D. Baasanbat, Mon-Education Press, Ulaanbaatar, 2008.
Yorumla