Kitabi-Dədə Qorqud”da Semantik Sayrişmalar / Mifolinqvistika

Abdulla, K. (2022). “Kitabi-Dədə Qorqud”Da Semantik Sayrişmalar / Mifolinqvistika. Bakı: “Sim-Sim” – 256 s.

Saffet Alp YILMAZ[*]

Türk dünyası’nın ortak dil, folklor ve edebiyatı için büyük öneme sahip olduğu yadsınamaz bir gerçek olan Dede Korkut Kitabı bugüne kadar çeşitli yönleriyle incelenmiştir. Dede Korkut’la ilgili ilk ve öncü çalışmalar Batı’da başlamış; daha sonra gerek Türkiye’de gerekse başta Azerbaycan olmak üzere birçok Türk ülkesinde Dede Korkut araştırmaları dil, edebiyat ve folklor araştırıcılarının temel ilgi alanlarından birini teşkil etmiştir.  Dede Korkut deyince aklımıza ilk gelen isimler arasında Kamal ABDULLA bulunmaktadır. Kamal ABDULLA’nın ünü sadece Türkiye ve Azerbaycan’la sınırlı değildir; çalışmaları birçok ülkede birçok dile çevrilmiştir.

Kamal ABDULLA’nın son çalışması olan ve ilmi redaktörlüğünü Prof. Dr. Ahmet B. ERCİLASUN ve Prof. Dr. Qorxmaz QULIYEV yaptığı “KİTABİ-DƏDƏ QORQUD”DA SEMANTİK SAYRIŞMALAR / MİFOLİNQVİSTİKA” adlı eser Sim-Sim yayınevinden çıkmıştır.

Eser iki bölümden oluşmaktadır: Birinci bölüm “KİTABİ-DƏDƏ QORQUD”DA SEMANTİK SAYRIŞMALAR, ikinci bölüm ise MİFOLİNQVİSTİKA’dır.

“Kitabi-Dədə Qorqud”da Semantik Sayrışmalar” adlı bölümün önsözü Prof. Dr. Ahmet B. ERCİLASUN tarafından yazılmıştır. Önsöz de Ercilasun, Kamal Abdulla için şu ifadeye yer vermektedir:

“Kemal Abdulla, Gizli Dede Korkut’tan sonra daha bir­çok kitap yazdı. Dede Korkut metnini uzarak ve anlat­mak için birçok kitap yazdı. Derdi, kaygısı hep aynı idi. Met­nin alt kat­larında gizlenen manaları, maksatları ortaya çıkar­mak. Arkeologların yaptığı iş gibi. Toprağı kazar gibi metni kaz­­mak ve en alt kattan en üstteki katlara kadar ne var ne yok­sa orta­ya çıkarmak. İşte elimizdeki kitap da bu maksatla yazıl­­mış­tır.” (s. 4)

Ayrıca, Prof. Dr. Ahmet B. ERCİLASUN, ön sözde “Sayrışma” sözcüğünü Türkiye Türkçesine nasıl aktarılmalı sorusunu sorarken kelimenin Azerbaycan Türkçesinde , “titrek zayıf ışık saç­mak, parlamak” anlamlarını karşıladığını belirtmektedir. Aynı zamanda sözcük mecazi olarak da “beli­­r­mek, görünmek” anlamlarını vermektedir.

Kamal Abdulla, Kitabı Dede Korkut’ta Semantik Sayrışmalar derken neyi ifade ettiğini şu şekilde izah etmektedir:

“Semantik sayrışma” mən nəyə deyirəm?

Dastan daxilində və mövzu ilə bağlı dastandan kə­nar­da zaman-zaman diqqətimin yönəldiyi bəzi anlayış və adlar, ifadə və cümlələr olub. Onlar hər biri sanki sayrışa-say­rışa (eynən uzaq ulduzlar kimi) boyük bir sürətlə qa­ran­lıqdan işığa, işıqdan qaranlığa keçirlər. Və bu zaman Das­tanla bağlı bil­məli olduğumuz bir çox açıq (işıqiçi), amma diqqət çək­mə­miş və gizli (qaranlıqiçi) heç ağla gəl­mə­yən mətləbləri özün­də birləşdirirlər. Sayrışmanın işıqlı anı bizə müəyyən im­kanlar (azından qaranlığın içini gör­mə imkanı) yaradır. Biz qaranlıqdakı gizli məqamları gö­rüb dəyərləndirmə fürsəti əldə edirik. Bu gizli (qaranlıq – yox, qaranlıqiçi) məqamları say­rışmanın işıq gələn anında tutub izah etmək istəyi belə bir lüğətin ərsəyə gəlməsinə yol açdı.” (s. 278).

Bu bilimsel çalışmada Abdulla, 8-185. sayfaları arasında yer alan “Sayrışma”larda “Adlandırma Ritüeli”, “Ana hakkı”, “Aruzun Arzusu”, “Toplum”, “Devlet”, “Dünya Ağacı”, “Kaos”, “Mit ve Yazı”, Doğa”, “Yağı” gibi 80 civarında ifadenin ve konunun arka planını aydınlatmaya, özgün fikirler sunarak “Dede Korkut”un gizemli dünyasına ışık tutmaya çalışmaktadır.

İkinci bölüm olan “Mifolinqvistika”da Kamal Abdulla, Azerbaycan filolojisi alanında yeni bir bilimsel yönün oluşumunu başlatarak, dilbilim ve mitoloji sınırında tanımlanan bu bilim dalının adının “mifolinqvistika” olduğunu ifade etmiştir. Bu bölümün ön sözü ise Prof. Dr. Qorxmaz QULİYEV tarafından yazılmıştır. Quliyev, bilim insanı Kamal Abdulla’nın “Kitabı-Dede Korkut”un mitolojik ve dilbilimsel yönlerini uzun ve sistematik bir şekilde ele almasının, bu ender edebi hazineye yeni bir kapı açtığını ve destanın daha derin incelenmesinde bir sonraki aşamayı açtığını söylemektedir. Kitapta araştırmacı, büyük destanımızın hâlâ çok fazla açıklama gerektiren metnine mifolinqvistika ilkeleri, kavramları ve fikirleri prizmasından geniş bir bakış atmış ve bilimsel ve filolojik açıdan değerli sonuçlara ulaşmıştır. Kamal Abdulla, bilimsel-teorik bakış açısını, edebî tahayyülüyle birleştirerek destanın kapsamlı ve derin bir mifolinqvistika analizini gerçekleştirmiştir.

Çalışmada yer alan şekiz bölümün başlıkları şu şekildedir:

1. Mitodilbilimin Evrensel Uygulama İlkesi
2. Fonetik-Fonolojik Düzeyde Mitolojik İmgeler
3. Sözlük Düzeyinde Mitolojik Kavramlar
4. Söz Diziminin Derinliklerindeki Mitolojik Tahayyüller
5. Morfolojide Mitolojik İmgeler
6. Anlam-İçerik Düzeyinde Mitolojik Kavramlar
7. Maddi İsimlerin Kişileştirilmesi (Mitodilbilimin Bir Nesnesi Olarak İsimler)
8. Hilezoistik İfadeler ve Katman İlişkileri

Kamal ABDULLA, eserde Dede Korkut’un sadece dili ile sınırlı kalmamış; aynı zamanda Dede Korkut ve boylarının sırrını çözmeye yönelmiştir. Dede Korkut özelinde mitik döneme bağladığı Türk düşünce sistemini günümüze ve geleceğe taşıma uğraşındadır. Dede Korkut araştırmalarına yeni bir yaklaşım getiren eserin, Dede Korkut meraklıları için bir kaynak teşkil edeceği düşüncesindeyiz. Kamal ABDULLA”yı çalışmasından ötürü tebrik ediyor, Dede Korkut ile ilgili çalışmalarının devamını diliyoruz.

[*]Dr. Öğrencisi, Azerbaycan Milli İlimler Akademisi, Nesimi Adına Dilcilik Enstütüsü, Türk Dilleri Bölümü, Bakü / Azerbaycan. E-posta: saffetalp@gmail.com / ORCİD: 0000-0002-7627-8522.

Bu kitap incelemesi Türk Kültürü Dergisi 2022 cilt 15  2. sayısında yayımlanmıştır.