Kafkasya’nın Coğrafi ve Etnik Yapısı

Yazar: Süleyman Aykan AKARSULAR

“Kafkasya” kelimesi ilk olarak Antik Yunan oyun yazarı Aiskhylos (Eshilos)’un M.Ö. 490 yılında kaleme aldığı Zincire Vurulmuş Zevk ve Eğlence adlı eserinde yer almaktadır. “Kafkas” kelimesi “Kavkasos Dağı” olarak kullanılmıştır. Yine “Kafkas” kelimesi Yunan tarihçi Heredot’un tarih çalışmasında bulunmakla birlikte kelimenin kökenine dair farklı fikirlerde mevcuttur[1].

Bölgeye Kafkasya ismi Kaslar dolayısı ile verilmiştir. Kafkasya, güneyde Çoruh-Arpaçay-Aras, kuzeyde; Don ve İdil nehirleri, doğuda; Hazar Denizi, batıda ise Karadeniz ile çevrilerek, doğal sınırları belirlenmiş olan bir bölgedir. Karadeniz’in kıyısında bulunan Anapa ile Hazar Denizi’nin kıyısındaki Bakü’nün arasında yer alan ve Doğu, Orta, Batı olmak üzere 3 bölümden meydana gelen Kafkas Dağları, Avrupa ve Asya kıtalarını birbirinden ayırmaktadır. Orta Kafkaslarda yer alan ve Farsça’da “Yüksek Dağ” anlamına gelen Elbruz Dağları, 5642 metre ile zirve noktasını oluşturarak Kafkasya’nın çatısı konumundadır[2]. Büyük Kafkas sıradağlarında Elbruz Dağından sonra Dihtav, Kuştantaw, Şhara, Dombay, Cimara, Şırh Berzend, Adayıhoğ, Tepli, Vilpata, Karavgon, Kazbek ve diğer dağlar gelmektedir[3]. Bölgeyi kuzey ve güney olarak iki coğrafi bölüme ayıran Kafkas Dağlarından, Derbent (Demirkapı) ve Daryal geçitlerinin kullanılması ile ulaşım sağlanmaktadır[4].

Osmanlı Devleti, Arap tarihçilerin “Cebelü’l-Elsan (Diller Dağı)” olarak bahsettikleri Kafkasya için[5], Rusların “Kavkaz” ismini kullanmasının ardından XIX. yüzyılda “Çerkezistan, Kuban, Dağıstan” isimlerinin yerine “Kafkasya” terimini kullanmaya başlamıştır[6]. Osmanlı Devleti, XX. yüzyılda Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan’ın yer aldığı Kafkas Ötesi olarak belirtilen Kafkasya’nın güney kısmını “Mavera-yı Kafkasya/Cenubi Kafkasya” olarak adlandırırken, bu bölgeyi Avrupalılar “Transcaucasus”, Ruslar ise “Zakavkaz” olarak ifade etmişlerdir[7].

Antropoloji biliminin kurucuları arasında yer alan Friedrich Blumenbach, insanların ten rengi ve kafatası şeklini değerlendirerek 5 ırka ayırmıştır. Bu sınıflandırmaya göre; Malayalı (Kahverengi), Moğolistanlı (Sarı), Etiyopyalı (Siyah), Amerikalı (Kızıl) ve Kafkasyalı (Beyaz) mevcuttur[8]. Yine Kafkasya dünya arkeoloji tarihinde insanların ilk ortaya çıkış yeri olarak kabul edilmektedir[9]. Mozaik bir görünümü olan Kafkasya’nın demografik kompozisyonu değerlendirilecek olursa; sadece Kuzey Kafkasya, dünyanın en çok ikinci etnik çeşitliliğine sahip bölgesi durumundadır[10]. SSCB’de 1989 yılında yapılan en son nüfus sayımı verilerine göre, Kuzey Kafkasya’da 6-7 milyon, Transkafkasya’da ise 16-17 milyon insan bulunmakla birlikte Kafkasya genelinde yaklaşık 22-24 milyon birey yaşamaktadır[11].

Bu nüfusun alt kolları ile birlikte etnik çizelgesi şöyledir:[12]

Kas Kökenliler (Kafkas Kavimleri): Çerkezler/Adigeler [Ubıhlar, Kemirguveyler (Kiraylar, Ademeyler, Yegerkoylar), Şapsığlar, Bjeduğlar, Çemguylar, Abhazlar, Abaza oymakları (1- Tapanta: Dudaruk, Kliiç, Kyeç, Lo, Biberd, Cantemir; 2- Şkaraya: Mudavey, Şeregey, Başılbeğ, Kızılbeğ, Tam, Bağ, Barakay), Besleneyler, Kabartaylar, Arguveyler, Çebinler, Janeler, Natukhaçlar, Makhoşlar, Mamhıglar, Khegaklar, Baskheğler, Şefakeler, Hatıkuaylar (Hatkolar)], Vaynahlar [Çeçenler (Nohçiler), İnguşlar (Galgaylar)], Dağıstan hakları [Lezgiler, Andelallar (Avarlar), Udinler, Rutullar, Tabasaranlar, Tsakurlar, Sokurlar], Dargınler, Gazi Kumuklar (Laklar), Agullar, Çakurlar, Gürcüler [Kartveller, Zanlar (Lazlar, Megreller)]
Hint-Avrupa Kökenliler (Ariler): Osetler (Asetinler), Farslar, Ermeniler, Tatlar, Talışlar, Ruslar, Svanlar, Alanlar
Turani Kökenliler (Türkler): Azerbaycanlılar, Karapapaklar-Terekemeler, Kundurlar, Karaçaylar, Balkarlar, Kalmuklar, Nogaylar, Kumuklar, Tatarlar, Ahıskalılar, Türkmenler, Kıpçaklar.

Bu halklardan topluluk halinde bulunanlar belirli dönemlerde Sovyetlerin sistemli ve zorunlu olarak göçlerine maruz kalmıştır. Yerlerinden sürgün edilen 1 milyondan fazla insanın yerine kısmen Ruslar yerleştirilmiştir. Böylece diasporaya uğratılan halkların tehdit oluşturması engellenerek, Ruslaştırılmaya çalışılmıştır. 1990’lı yıllardan itibaren ise bölgede önemli etnik çatışmalar yaşanmıştır[13].

KAYNAKLAR

AYAN, Ergin; “Kafkasya: Bir Etno-Kültürel Tarih Çözümlemesi”, ODÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü/Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, c. 1, S. 2, Aralık, 2010, s. 19-50.

BARLAS, Cafer; Dünü ve Bugünü ile Kafkasya Özgürlük Mücadelesi, İnsan Yayınları, 2. Baskı, İstanbul, 2014.

BAŞKAN, Argun; “Kafkasya’da Bütünleşme ve Dağılma Döngüleri İçinde Gürcüler, Zanlar (Megreller ve Lazlar) ve Svanlar” Karadeniz Araştırmaları, S. 30, Yaz, 2011, s. 15-41.

BİCE, Hayati; Kafkasya’dan Anadolu’ya Göçler, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara, 1991.

BİLGE, M. Sadık; Osmanlı Devleti ve Kafkasya, Eren Yayıncılık, İstanbul, 2005.

İPEK, Nedim; “Kafkaslar’daki Nüfûs Hareketleri”, c. 20, s. 273-313.

İZZETGİL, Elşan; “Kafkasya’nın Jeopolitiği ve Rusya’nın Bölgeye Yönelik Stratejisi”, Bölgesel Çalışmalar, c. 1, S. 1, Yaz, 2016, s. 51-85.

KARABAYRAM, Fırat; Rusya Federasyonu’nun Güney Kafkasya Politikası, Lalezar Kitabevi, Ankara, 2007.

KEMALOĞLU, Muhammet; “Kafkasya-Tarihi Geçmişi-Etnik-Dini Yapısı Terekeme (Karapapah) Türkleri”, Akademik Bakış Dergisi, S. 32, Eylül-Ekim, 2012, s. 1-17.

LEYLAK, M. Halil; Orta Asya ve Kafkaslarda Türklerin Demografik Yapısı (XX. Yüzyıl), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih (Genel Türk Tarihi) Anabilim Dalı, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara, 2017.

Link: http://archive.is/tfguw

(Erişim Tarihi: 31/07/2017 Saat: 01:00).

Link: http://www.kafkasevi.com/index.php/article/detail/247

(Erişim Tarihi: 31/07/2017 Saat: 01:00).

MUSABEYOV, Rasim; “Azerbaycan’daki Etnik Azınlıklar”, Avrasya Dosyası Azerbaycan Özel Sayısı, c. 7, S. 1, 2001, s. 177-196.

NERİMANOĞLU, Kamil Veli; “Kafkaslar Tarihsel, Kültürel, Etno Sosyal, Politolojik Araştırma”, Yeni Türkiye, 7/2015, s. 32-54.

ÖZTÜRK Mustafa; Atatürk Dönemi’nde Türkiye’nin Kafkasya Politikası, Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâpları Tarihi Enstitüsü, (Yayınlanmamış Bilim Uzmanlığı Tezi), Ankara, 2005.

QEYBULLAYEV, Qiyaseddin; Azerbaycan Türklerinin Teşekkülü Tarihinden, Azerbaycan Devlet Neşriyatı, Bakü, 1994.

ŞAHİN, Enis; “Türkiye’nin Kafkas Politikası”, Yeni Türkiye, 71/2015, s. 468-476.

TAVKUL, Ufuk; “Kafkasya için Türkiyat Araştırmalarının Önemi”, I. Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri, 25-26 Mayıs, 2006, s. 187-202.

TOMBULOĞLU, Tuba; Kafkasya’nın Etnik ve Kültürel Yapısının Oluşumunda Türklerin Rolü, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 2003.

ÜNLÜTÜRK, Özge; “ “Irk” Kavramının Tarihsel Gelişimi ve Adli Antropolojide Kullanımı”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Antropoloji Dergisi, S. 29, 2015, s. 93-116.

YÜKSEL, Ahmet; Rusların Kafkasya’yı İstilası ve Osmanlı İstihbarat Ağı, Dergâh Yayınları, İstanbul, 2014.

[1] Muhammet Kemaloğlu, “Kafkasya-Tarihi Geçmişi-Etnik-Dini Yapısı Terekeme (Karapapah) Türkleri”, Akademik Bakış Dergisi, S. 32, Eylül-Ekim, 2012, s. 2; Tuba Tombuloğlu, Kafkasya’nın Etnik ve Kültürel Yapısının Oluşumunda Türklerin Rolü, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 2003, s. 1; Fırat Karabayram, Rusya Federasyonu’nun Güney Kafkasya Politikası, Lalezar Kitabevi, Ankara, 2007, s. 7.

[2] Ahmet Yüksel, Rusların Kafkasya’yı İstilası ve Osmanlı İstihbarat Ağı, Dergâh Yayınları, İstanbul, 2014, s. 19, 20; Karabayram, Rusya Federasyonu’nun Güney Kafkasya Politikası, s. 9, 10.

[3] Karabayram, Rusya Federasyonu’nun Güney Kafkasya Politikası, s. 10; M. Sadık Bilge, Osmanlı Devleti ve Kafkasya, Eren Yayıncılık, İstanbul, 2005, s. 13.

[4] Hayati Bice, Kafkasya’dan Anadolu’ya Göçler, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara, 1991, s. 3.

[5] M. Halil Leylak, Orta Asya ve Kafkaslarda Türklerin Demografik Yapısı (XX. Yüzyıl), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih (Genel Türk Tarihi) Anabilim Dalı, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara, 2017, s. 17, 18.

[6] Ufuk Tavkul, “Kafkasya için Türkiyat Araştırmalarının Önemi”, I. Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri, 25-26 Mayıs, 2006, s. 2.

[7] Enis Şahin, “Türkiye’nin Kafkas Politikası”, Yeni Türkiye, 71/2015, s. 468 (bkz. 1 numaralı Dipnot); Tavkul, “Kafkasya için Türkiyat Araştırmalarının Önemi”, s. 3.

[8] Özge Ünlütürk, “ “Irk” Kavramının Tarihsel Gelişimi ve Adli Antropolojide Kullanımı”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Antropoloji Dergisi, S. 29, 2015, s. 97.

[9] Cafer Barlas, Dünü ve Bugünü ile Kafkasya Özgürlük Mücadelesi, İnsan Yayınları, 2. Baskı, İstanbul, 2014, s. 28.

[10] Elşan İzzetgil, “Kafkasya’nın Jeopolitiği ve Rusya’nın Bölgeye Yönelik Stratejisi”, Bölgesel Çalışmalar, c. 1, S. 1, Yaz, 2016, s. 54.

[11] Ergin Ayan, “Kafkasya: Bir Etno-Kültürel Tarih Çözümlemesi”, ODÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü/Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, c. 1, S. 2, Aralık, 2010, s. 38.

[12] Rasim Musabeyov, “Azerbaycan’daki Etnik Azınlıklar”, Avrasya Dosyası Azerbaycan Özel Sayısı, c. 7, S. 1, 2001, s. 188; Argun Başkan, “Kafkasya’da Bütünleşme ve Dağılma Döngüleri İçinde Gürcüler, Zanlar (Megreller ve Lazlar) ve Svanlar” Karadeniz Araştırmaları, S. 30, Yaz, 2011, s. 16; Kamil Veli Nerimanoğlu, “Kafkaslar Tarihsel, Kültürel, Etno Sosyal, Politolojik Araştırma”, Yeni Türkiye, 7/2015, s. 33; Nedim İpek, “Kafkaslar’daki Nüfûs Hareketleri”, c. 20, s. 277, 278; İzzetgil, “Kafkasya’nın Jeopolitiği ve Rusya’nın Bölgeye Yönelik Stratejisi”, s. 54; Kemaloğlu, “Kafkasya-Tarihi Geçmişi-Etnik-Dini Yapısı Terekeme (Karapapah) Türkleri”, s. 6, 7; Ayan, “Kafkasya: Bir Etno-Kültürel Tarih Çözümlemesi”, s. 40; Tavkul, “Kafkasya için Türkiyat Araştırmalarının Önemi”, s. 3; Mustafa Öztürk, Atatürk Dönemi’nde Türkiye’nin Kafkasya Politikası, Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâpları Tarihi Enstitüsü, (Yayınlanmamış Bilim Uzmanlığı Tezi), Ankara, 2005, s. 16; Leylak, Orta Asya ve Kafkaslarda Türklerin Demografik Yapısı (XX. Yüzyıl), s. 19; Tombuloğlu, Kafkasya’nın Etnik ve Kültürel Yapısının Oluşumunda Türklerin Rolü, s. 7; Qiyaseddin Qeybullayev, Azerbaycan Türklerinin Teşekkülü Tarihinden, Azerbaycan Devlet Neşriyatı, Bakü, 1994, s. 16; Bilge, Osmanlı Devleti ve Kafkasya, s. 18-22; Yüksel, Rusların Kafkasya’yı İstilası ve Osmanlı İstihbarat Ağı, s. 28; Karabayram, Rusya Federasyonu’nun Güney Kafkasya Politikası, s. 29; Barlas, Dünü ve Bugünü ile Kafkasya Özgürlük Mücadelesi, s. 29;