Mütareke Dönemi (1918 – 1922) Osmanlının son ve en sıkıntılı dönemidir. Cihan Harbindeki mağlubiyet ardından imzalanan Mondros Mütarekesi sonrası Enver, Cemal ve Talat paşalar yurttan ayrılmak zorunda kalmış, İttihat ve Terakki Fırkası da 5 Kasım 1918 tarihinde toplanan son kongresinde kendisini feshetmişti. Toplanan bu son kongrede sadece fesih kararı alınmamış, Teceddüt Fırkası adında yeni bir fırkanın kurulması da kararlaştırılmış, kurulan yeni fırka bir mütareke kuruluşu olarak geçiş görevini üstlenmiş ve görevini başarıyla yerine getirmiştir.
Fırkanın Kuruluşu
İttihat ve Terakki Fırkasının kapatılmasından dört gün sonra 9 Kasım 1918’de Teceddüt Fırkası resmen kurulmuştur. [1] Meclis-i İdarede (yönetim kurulu), Dr. Tevfik Rüştü Bey, İsmail Canbolat Bey, Faik Bey, M. Şemsettin Bey, Galip Bahtiyar Bey, Mehmet Sabri Bey, Seyyit Bey gibi İttihatçıların ünlü isimleri yer almıştır. Bunun yanında Ermeni ve Rumların İttihatçıları en fazla suladığı bir dönemde Orfanidi Efendi, Dikran Barsamyan Efendi, Sason Efendi gibi isimlerin fırka yönetiminde olması da dikkat çekicidir. (Tunaya, 1986)
Teceddüt Fırkası, Mondros Mütarekesinin imzalanmasından on gün sonra alelacele kurulmuş bir fırkadır. Fırka kısa hayatını söylentiler ve suçlamalar arasında geçirmiştir. Tarihsel bir gerçeklik olarak İttihat ve Terakki Fırkasının devam olması bu söylenti ve suçlamaların temelini oluşturmuştur. Bu suçlamalara karşılık Teceddüt Fırkası üyelerinin İttihat ve Terakki uzantısı olmadıklarını söyleyen haberler basında yer almış ve üye koşulları daraltılmıştır. (Alemdar, 1918) Dönemin Zaman Gazetesinin haberine göre de Teceddüt Fırkasının son kongresinde İttihat ve Terakki ile hiçbir ilişkileri olmadığını, bu ilişkiyi kuranların fırka üyesi olamayacağını, mevcutta var ise ihraç edileceğini ve İttihat ve Terakki ile politikalarının farklı bir doğrultuda olduğu belirtilmiştir. (Zaman, 1918) Ayrıca 29 Kasım 1918 tarihinde Söz ve Minber gazetelerinde Mustafa Kemal Paşa’nın fırka üyesi olduğu iddia edilse de Paşa bu haberi yalanlamıştır. Söz Gazetesinin 48. Sayısındaki yalanlama:
Söz Gazetesi Müdüriyetine – Beyefendi:
“Gazetenizin 29 Kânun-i Evvel 1334 Pazar günkü nüshasında bazı menabiden temin edildiğine göre benim Teceddüt Fırkasına dahil olduğum hakkında bir haber neşrolunmuştur. Bu haber doğru değildir. Ben askeri sıfat ve makamıma nispet ve alâkamı muhafaza etmekteyim. Binaenaleyh mukarrin-i hakikat olmayan (gerçeğe uymayan) haberin tekzibini rica ederim.”
Fahri Yaver-i Hazret-i Şehriyari
Sabık Yıldırım Grubu Kumandanı Mirliva Mustafa Kemal.
Fırkanın kurulması Mütareke basının da çok hoşuna gitmemiştir. Celal Nuri Bey’in Âti gazetesi durumu “İmana Gelenler” manşetiyle karşılamış (Ati, 1918) , Mahmud Sadık Bey ise fırkayı ve Tevfik Paşa kabinesini eleştiren yazıları Yeni Gazete ve İkdam Gazetesinde yayınlanmıştır.
İttihat ve Terakki Fırkası Mirası
Teceddüt Fırkası üyeleri dışarıya İttihat ve Terakki’nin devamı olmadıklarını göstermeye çalışsalar da iç yazışmalarında İttihat ve Terakki’nin “çocuğu” olduğunu, fırkanın aynı ruhla dolu olup yaşatılacağını belirtmişler ve bu durumu cesaretlendirme politikası olarak kullanmışlardır. Bu manevi mirasın yanında İttihat ve Terakki Fırkasının tüm mal varlığı da Teceddüt Fırkasına aktarılmıştır. Teceddüt Fırkasının mal varlığı ile bilgiler İstiklal Mahkemesi tutanaklarında ve Fırka yönetim kurulu “tedbik-i hesap” komisyonunun 7 Kasım 1918 tarihli raporlarında kendine yer bulmuştur. Tedbik-i Hesap komisyonu raporlarına göre İttihat ve Terakki Fırkasından, Teceddüt Fırkasına aktarılan mal varlıkları:
- İttihat ve Terakki’nin iki yüz bine yakın nakit para ve tahvilleri,
- Merkez-i Umumi’de saklı değerli eşyalar (12 parça mücevherat, bir antika saat, Yanya kulübünden gönderilen bir saat),
- 29.000 liralık İttihat ve Seyr-i Sefain tahvilleri,
- 20.000 lira nakit,
- 5.000 liralık Donanma Cemiyeti piyango bileti,
- 500.000 liralık İtibar-ı Milli Bankası senetleri [2]
Ayrıca Teceddüt Fırkası, İttihat ve Terakki Fırkasının ülke içindeki kulüplerini ve oluşumlarını da kendi bünyesine alarak bu mirasa da sahip olmuşlardır. Özellikle İzmit, Bursa, Manisa ve Kayseri kulüpleriyle iletişim kurmuş İstanbul’daki Makriköy (Bakırköy) kulübünü de açık bırakmışlarıdır. Kulüpler gönderilen bilgilerde sürekli olarak İttihat ve Terakki’nin devamı olunduğu vurgulanmış, seçimlere hazırlıklı olunması istenmiştir.
Meclis İçi ve Meclis Dışı Faaliyetler
Teceddüt Fırkası herhangi bir seçime girmeden İttihat ve Terakki Fırkası mebusları bünyesinde mecliste kurulmuş bir fırkadır. 7 aylık ömründe dört kabinede (İzzet Paşa, Tevfik Paşa 2 ve Damat Ferit Paşa kabineleri) faaliyette bulunmuştur.
Teceddüt Fırkası vekilleri ve İttihat Terakki mirası sayesinde mecliste güçlü bir konumdadır. İttihat ve Terakki’nin mirasına karşılık parti programı ve nizamnamede radikal yeniliklere gitmiş ve İttihat ve Terakki’den keskin bir biçimde ayrıldığı noktalar olmuştur. Öncelikle İttihat ve Terakki ile anılan “Merkez-i Umumi” tabirini nizamnamelerinden atarak başkan idaresindeki “meclis-i idare (yönetim kurulu)” yapısını oluşturmuşlarıdır. Siyasal suçlar için idam cezasının uygulanmaması, unvan ve asalete dayalı saygınlığın yasaklanması, Ayan Meclisinin seçimle oluşturulması ve hükümetin kanundan üstün olmaması gibi maddeler Teceddüt Fırkasının programında yer alan bazı maddelerdir. Bunun yanında İttihat ve Terakki ile paralel olarak teokratik devlet anlayışı, parlamenter düzen ve milletler arası eşitlik gibi maddeler de programda bulunmaktadır.
Fırka mecliste tüm kabineler ile çatışma halinde olmasına rağmen Tevfik Paşa hükümetine iki kez güven oyu vererek devam etmesini sağlamıştır. Buna rağmen süren çatışmalar neticesinde Tevfik Paşa hükümeti için gensoru önergesi vermiş ancak meclisin feshedilmesi üzerine uygulamaya geçememiştir.
Teceddüt Fırkası meclis içi faaliyetlerinin yanında meclis dışı faaliyetlerine de büyük önem verip bu alanda çok aktif olmuştur. Diğer partiler ve derneklerle iletişimleri sıkı tutmaya çalışmışlardır. Kardeş parti olarak görülebilecek “Hürriyetperver Avam Fırkası” başkanı Fethi Bey’i Meclis-i İdare üyeliğine davet etmişlerdir. Kadıköy Spor Kulübü, Kilikyalılar Derneği, Vilayet-i Şarkıye gibi spor kulübü ve derneklere maddi desteklerde bulunmuşlardır. Kendi bünyelerinde kurdukları Teceddüt adlı gazetenin yanında birkaç gazetenin daha imtiyaz hakkı alınması kararlaştırılmıştır. Ayrıca Akşam, Tercüman, Vakit, Yeni Gün ve Zaman gazetelerine maddi yardımlarda bulunup, yazar Ahmet Rasim Bey’e yazdığı her yazı için para ödemesi yapılmıştır.
Fırkanın Kapatılması
Son Tevfik Paşa hükümetinin ardından meclisin fesh edilmesinden sonra Teceddüt Fırkası varlığını sürdürmeye devam etmiştir. Tevfik Paşa hükümetinden sonra gelen Damat Ferit Paşa hükümeti Teceddüt ve Hürriyetperver Avam fırkalarını 5 Mayıs 1919 tarihli Meclis-i Vükela kararıyla feshetmiş ve İstanbul, Trakya ve Anadolu’daki şubelerinin “hemen fesih ve seddini (kapatılmasını)” bildirmiştir:
Mefsuh İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin emval ve emlaki hakkında müttehaz kararın bunlar hakkında da uygulanarak müsaadelerinin iptali ve bundan sonra da İttihat ve Terakki “maklubu” olarak başka adlarla kurulmak istenecek fırka ve cemiyetlere izin verilmemesi. (Belge – 1)
Damat Ferit Paşa hükümeti kapatma gerekçesi olarak, her iki partideki yönetim kurulu üyelerinin hem tümünün İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin eski üyesi olmalarını bir bölümünün de sanık ve tutuklu bulunmaları gösterilmiştir. (Belge – 2)
Fırkanın kapatılmasının ardından üyelerden bir kısmı Divan-ı Harp önüne çıkarılarak yargılanıp Bekirağa Bölüğüne gönderilirken bir kısmı da Malta’ya sürgüne gönderilmiştir. Diğer fırka üyelerinden bazıları da son Osmanlı Meclis-i Mebusan’ında ve TBMM’de görev almışlardır.
Dipnotlar
[1] Kuruluş dilekçesinde bulunan tarih.
[2] Türk Tarih Kurumu Arşiv Belgeleri
Kaynakça
Alemdar Gazetesi. (1918). 310 sayı.
Ati. (1918). 2.
Tunaya, Z. (1986). Türkiye’de Siyasal Partiler Cilt 2 / Mütareke Dönemi 1918 – 1922. İstanbul: Hürriyet Vakfı Yayınları.
Zaman Gazetesi 1918, Kasım 6.
Yorumla