Rönesans hayal satar, ancak çok az insan başka bir Rönesans’tan, yani Timurlular Rönesansı’ndan haberdardır. Oysa bu Rönesans insanlık tarihine damgasını vurmuştur.
Timurlu Rönesansı, 15. yüzyılda Timurlular tarafından kurulan parlak bir sanatsal, kültürel ve bilimsel dönemdir. Bu nedenle Batı Rönesansı ile çağdaştır. Timurlular, 14. yüzyılda Timur İmparatorluğu’nun (bugünkü Özbekistan) imparatoru olan Timur’un (Tamerlane) torunlarıdır. Timur’un miras bıraktığı imparatorluk, Semerkant’ın mücevher olduğu yüzyıllık bir kültür ve sanat rönesansını doğurdu.
Timurlu Rönesansı’nı başlatan Emir Timur’un oğlu Şah Rukh (Shahrokh Mirza) ve eşi Goharshad begim’dir. Semerkant’ta, 15. yüzyılın tamamına yayılan parlak bir sanatsal, kültürel ve bilimsel politika geliştirdi.
Orta Asya’daki Timurlu hanedanlığı sanat ve bilimde bir canlanmaya yol açtı. Bazıları bunun İtalyan Rönesansı ile aynı ihtişama sahip olduğunu söylemiştir. “Askeri faaliyetleri sanatsal himayeyle birleştirerek büyük bir etki yarattı ve on beşinci yüzyıl Timurlu rönesansı olarak anılmaya başlandı, İtalyan Quattrocentro’sunun ihtişamına denk bir dönemdi.” Ruggiero, G. (2007).
Şahruh Mirza ve eşi, İmparatorluğa ve saraylarına, aralarında şair Cami’nin de bulunduğu, bugün dünyanın en ünlüleri arasında sayılan sanatçıları, mimarları, filozofları ve şairleri çekmiştir. Semerkant valisi olan en büyük oğulları Uluğ Bey seçkin bir astronomdu.
Semerkant’ın, Herat’ın (İtalyan Rönesansının Floransa’sına eşdeğer) yeniden inşası, Uluğ Bey (Emir Timur’un torunu) tarafından yaptırılan medreseler; şiir ve edebiyatın gelişimi Timurlu Rönesansını özetleyebilir.
Büyük ölçekli inşaa edilen mimari projeler oluşturuldu ve uygulandı. Bu yapılar sadece türbeler ve memedreselerle sınırlı değildi. Matematik ve astronomi çalışmaları yeniden canlandırıldı. 16. yüzyılın başlarında ateşli silahlarda ustalaşılmaya başlandı.
Semerkant şehri, Çin’i Batı’ya bağlayan İpek Yolu üzerinde önemli bir durak haline geldi (DICKENS M. 1999).
Timur sadece büyük bir fatih değil, aynı zamanda büyük bir mimar sanatına düşkündü. Timur’un anıtları hakkında en çarpıcı olan şey ihtişamıdır. Timur başkentinde dini anıtlar ve bahçeler inşa ettirmiş, özenle desenlenmiş taş duvarlar ve zeminler ile altın, ipek ve halılarla süslenmiş saraylar yaptırmıştır.
Herat şehri bu dönemde Müslüman dünyasında entelektüel ve sanatsal yaşamın önemli bir merkezi haline geldi.
Semerkant bir bilimsel araştırma merkeziydi. Bu dönemdeki yeniden yapılanma nedeniyle Timurlu Rönesansı’nın merkezi haline geldi.
Timurlu döneminin başlıca eserleri Yazlık Saray, Bibi-Khanym Camii ve Registan’ın inşasıdır. Dünyanın harikalarından biri olan Tac Mahal’in, Emir Timur’un soyundan gelen Babür İmparatoru Şah Cihan tarafından yaptırıldığından bahsetmiyorum bile.
Registan, Semerkant şehrinin antik kalbidir ve 1888 yılında Hindistan Genel Valisi Lord Curzon tarafından “dünyanın en asil meydanı” olarak tanımlanmıştır. “Doğu’da, muazzam sadeliği ve ihtişamıyla ona yaklaşabilen hiçbir şey bilmiyorum” diye yazmıştır. “Gerçekten de hiçbir Avrupa manzarası onunla yeterince karşılaştırılamaz, çünkü bir Batı kentinde dört tarafının üçüne en iyi dereceden Gotik katedrallerin hakim olduğu herhangi bir açık alan gösteremeyiz.” (Blunt, W. 1973).
Emir Timur’un torunu, astronom ve matematikçi, askeri veya dini liderden çok bilgin olan Uluğ Bey, Semerkant mimarisine ana katkısı olarak bir eğitim kurumu bırakmıştır. Uluğ Bey, Semerkant’ı görkemli anıtlar ve parklarla süslemiştir.
Uluğ Bey’in medresesi o dönemde bilimsel bir kurumdu. Hatta 1424-1429 yılları arasında Uluğ Bey, o zamana kadar benzeri olmayan astronomi aletleriyle donatılmış Semerkant Astronomi Gözlemevi’ni inşa ettirmiştir (Golombek, Lisa ve Donald Wilber, 1988).
Medresenin dekorasyonu, Semerkant’ın her yerinde olduğu gibi, açık ve koyu mavi çinilerle mavi rengi vurgular. Gerçekten de mavi Semerkant’ta her yerde bulunur. Mozaik çini, astronomiye övgü niteliğinde yıldız şeklinde bir tasarımla giriş eyvanının üzerinde görünür. DICKENS M. (1999).
Uluğ Bey etrafına topladığı münevverlerle dönemi adeta geleceğe yön vermiştir. Timurlu Rönesansı’nın büyük bir sembolü olan Uluğ Bey bilime katkıda bulunmuştur ve matematik tarihindeki yerini trigonometrik tablolarının kalitesine borçludur. Bu nedenle, Uluslararası Astronomi Birliği 1961 yılında ona saygı göstermek için bir Ay kraterine ve bir asteroide (2439) Uluğbek adını vermiştir (Minor Planet Center, Uluslararası Astronomi Birliği).
Timurlu sanatında minyatür resimlerin büyük bir yeri vardır. Timurlu döneminin birçok sanatçısı karmaşık duvar resimleri yaptığından, resim kâğıtlarla sınırlı değildi.
Timurlu sanatı Anadolu’ya bile yansımıştır. Marthe Bernus-Taylor (1997) “Timurlu sanatının bir yansıması olan Bursa’daki “Yeşil Külliye “nin dekorasyonu” başlıklı bir yazı kaleme almıştır.
Timurlu kültür hareketinin özgünlüğü, Çağataycanın gelişimine o kadar katkıda bulunmuş olmasıdır ki, bu lehçe bazı Osmanlı sultanları tarafından bile öğrenilmiştir (Ortaylı, I.). Bu durum, Emir Timur’un soyundan gelen ve Büyük Moğolların ilki olan Babür’ün, Baburname adlı hayatını tamamen Çağatay Türkçesiyle yazmasına olanak sağlamıştır (Maria, E. Subtelny 1994).
Timurlular döneminde kadınlar siyasi ve ekonomik hayatta önemli bir rol oynamıştır. (Mukminova, R.) Mukminova, kadınların Emir Timur’un ve Timurluların sarayında oldukça önemli bir yere sahip olduğunu yazmıştır. Yüksek rütbelilerin, elçilerin katıldığı toylara yer almışlar, türbelerin, medreselerin inşasına katılmışlar. Ayrıca devlet yönetiminde etkin rol alarak yönetici olmuşlar (T. Fajziev, 1994).
Sonuç olarak, Batı Rönesansı gibi, Timurlu Rönesansı da bilim, sanat, mimari vb. aracılığıyla gelişmiştir. Hiç şüphesizki Timur İmparatorluğu döneminde Orta Asya’da polimati (hezârfen) yaygındı. Sonuçta bu dönem tarihe damgasını vurmuştur. Semerkant’taki bu Timurlu anıtlarını gören ya da görecek olan herkes, yıllar geçmesine rağmen Timurluların sahip oldukları ihtişama kolayca tanıklık edebilir ve birçok tarih severin övgülerle dolu olduğu eski günlerin ihtişamını hayal edebilir.
Kaynak:
A.-I. Silvestre de Sacy “Mémoire sur une correspondance inédite de Tamerlan avec Charles VI
», p. 470-522, Mémoires del’Institut de France, année 1822.Anna Caiozzo, « Propagande dynastique et célébrations princières, mythes et images à la cour timouride »,
Bulletin d’études orientales
[En ligne], Tome LX | mai 2012, mis en ligne le 31 mai 2012, consulté le 09 avril 2021. URL
:http://journals.openedition.org/beo/490 ; DOI : https://doi.org/10.4000/beo.490Blunt, Wilfrid. The Golden Road to Samarkand. London: Hamish Hamilton, 1973.Blanc, Édouard. “NOTES DE VOYAGE EN ASIE CENTRALE:SAMARKANDE.”
Revue Des Deux Mondes (1829-1971), vol.115, no. 4, 1893, pp. 796–838.
JSTOR, www.jstor.org/stable/44777730. Accessed 8 Apr. 2021.DICKENS M. (1999) “Timurid Architecture inSemerkand”,Oxus Central Asia,
Page:1-16.Frédérique Beaupertuis-Bressand, « Le prince savant annexe les étoiles », dans
Samarcande 1400-1500, La cité-oasis deTamerlan : cœur d’un Empire et d’une Renaissance, ouvrage dirigé par Vincent Fourniau, Éditions Autrement, 1995,(ISSN 1157-4488) For an English translation of Clavijo’s memoirs, see Clements R. Markham, trans., Narrative of the Embassy of Ruy Gonzalezde Clavijo to the Court of Timour, at Samarcand, A.D. 1403- 6(London: Hakluyt Society, 1859).
The Timurid Architecture of Iran and Turan, Vol. 1 and 2. Princeton: PrincetonUniversity Press, 1988“Hosayn Baygqara” Encyclopaedia Iranica. Encyclopaedia Iranica Foundation. 23 Mars 2012
In Samarcande, Boukhara, Chakhrisiabz, Khiva, par Youri Goldenstein.Kennedy, 2000, p. 97- 110 et Yuldashbaev 2000 p. 139-142.
Kevin Krisciunas, “The legacy of Ulugh Beg,” p.75. dans Hasan Bulent Paksoy, Central Asian Monuments, ISIS Press,1992
Le Livre de Babur . Mémoires du premier Grand Mogol des Indes, 1494-1529, trad. J.- L. Bacqué-Grammont, Paris, PUF,1980.Lentz, W. . Dynastic Imagery in Early Timurid Wall Paintings (PDF) . Los Angeles Museum of Art. Marthe Bernus-Taylor, « Ledécor du « Complexe Vert » à Bursa, reflet de l’art timouride », Cahiers d’Asie centrale ,3/4 | 1997, 251-266.
MARIA E. SUBTELNY, « The symbiosis of Turk and Tajik »,in B. F. MANZ (dir.), Central Asia in historical perspective, Boulder-San Francisco-Oxford, Westview Press, 1994, pp. 45- 61, ici pp. 48-50;
BERT G. FRAGNER, Die Persophonie : Regionalität, Identität und Sprachkontakt in der Geschichte Asiens, Berlin-Halle, Das Arabische Buch, « ANOR-5 », 1999, pp. 22-39 et 78-93;
ALESSIO BOMBACI, La letteratura turca, Florence, Sansoni Accademia, 1969, pp. 133-
- Sur l’usage du persan dans l’Empire ottoman, voir FRANCIS RICHARD, « Lecteurs ottomans des manuscrits persans », Revuedes mondes musulmans et de la Méditerranée, 87- 88,1999, pp. 79-84.Mémoires de Bâbur, traduits par A.S. Beveridge
Minor Planet Center, the International Astronomical Union ,lien:http://www.minorplanetcenter.net/db_search/show_object?object_id=2439 , consulté le 8 avril 2021
Moranvillé, H. “MÉMOIRE SUR TAMERLAN ET SA COUR PAR UN DOMINICAIN, EN
1403.” Bibliothèque De l’École DesChartes, vol. 55, 1894, pp. 433–464. JSTOR, www.jstor.org/stable/43003740.Accessed 9 Apr. 2021.P.
NAL AL R NEV ’N N OSMANLI EDEB YATI ZER NE ETK S VE BU ETK YE B R RNEK OLARAK FERH D U R N MESNEV S . Mémoire de master, Université Bilkent, Ankara, Juin 2015.
Robert Mantran, article « Tamerlan, Timour ou Timur Leng (1336-1405) », Encyclopédie Universalis.Ruggiero, G. “A Companion to the Worlds of the Renaissance” (20 07)Print ISBN:9781405157834 |OnlineISBN:9780470751626Timurids” The Columbia Encyclopedia (Sixth ed.).
New York :Université de Colombie Timur’un Olümünden Sonra Doğu Anadolu, Azerbaycan ve Irak-ı Acem’deHakimiyet Mücadeleleri”,
V. Fourniau , « Qu’est-ce que l’Asie centrale ? »,Outre-Terre, 2006/3 (no16), p. 15-29. DOI : 10.3917/oute.016.0015.URL :https://www.cairn.info/revue-outre-terre1-2006-3-page-15.htm
Yorumla