Genel itibariyle uzun deneyimler sonucu oluşan temel yargıların öğüt, uyarı, haber verme gibi maksatlarla mensur veya manzum olarak söylenen kalıp söz (Durbilmez, 2017: 39) olarak tanımlanabilecek olan atasözleri, Yakut Türkçesinde ös xohoon kelimesiyle ifade edilmektedir. Bu yazıda Yakut Türkçesi atasözlerinin seçilmesinin sebebi ise Türk Dünyasının en uzak ve ‘’izole’’ bölgesinde yaşayan Yakutların kullandıkları atasözlerinin tarihî mirası ne kadar bünyesinde barındırdığını örneklerle açıklamaktır. Atı evcilleştirerek dünya tarihinde büyük bir değişime neden olan Türkler (Kafesoğlu, 2017: 212) , zaman içerisinde atı o kadar benimsemiştir ki Türk dilinin en önemli kaynaklarından birisi olan Dîvânu Lugâti’t Türk’te ‘’At Türkün kanadıdır.’’ (Ercilasun ve Akkoyunlu, 2014: 23) şeklinde ifade edilmiştir. Atı tabiri caizse bir kanat gibi yanından ayırmayan Türklerin atasözlerinde de ata dair örnekler bulunması gayet doğal bir durumdur. Fakat, henüz 13-14. yüzyıllarda Baykal Gölü civarından, daha kuzeye yani bugün yaşıyor oldukları bölgeye sürülen (Kirişçioğlu, 2018: 114) Yakutların genel olarak Türk Dünyasının geri kalanından ve Ortak Türkçeden uzak olduğu da muhakkaktır. Bu yazıda at ile kurulan atasözleri sıralanacak ve bu sayede kültür devamlılığı ve Türkçenin manevi gücü somut örneklerle gösterilecektir.
Atasözleri
- Uol oğo bügün at öröğötüger, sarsın at uorğatıgar.
Erkek çocuk bugün atın altında, yarın atın üstünde olur.
- Ütüö at biir kımñıılaax, ütüö kihi biir tıllaax.
İyi at bir kamçıdan, iyi kişi bir sözden anlar.
- Sılgı kistehen, kini kepseten bilser.
Atlar kişneyerek, insanlar konuşarak anlaşır.
- Kulunnaax bir kurduk kuodarıhallar.
Taylı kısrak gibi hep bir arada.
- Arğahıgar baastaax at ıñıırın uurdarbat.
Sırtında yarası olan at eyerini koydurmaz.
- At köhünneğine, ıñıır köstüö, bıhax köhünneğine, kıın köstüö.
At bulunursa eğeri de gelir, bıçak bulunursa kını da gelir.
- At kurduk aattaax, suol kurduk suraxtaax
At gibi ünlü, yol gibi şöhretli.
- At sonoğohugar axsım, kihi ederiger doxsun.
Vahşi at aksi, genç adam küstah olur.
- At süürdeğine, ıt xalbat, köğön köttöğüne, çırkıy xaalbat.
Atın koştuğu zaman it kalmaz, şahin uçtuğu zaman serçe kalmaz.
- Attaax satıını kıtta argıstaspat.
Atlı yayayla yoldaş olmaz.
- Attaahtan kımñııtın, satııttan tayağın ılar.
Atlıdan kamçısını, yayadan bastonunu alır.
Yakut Türkçesinde hayvanlarla ilgili atasözleri -kayıt edildiği kadarıyla- 46 adettir. 46 atasözünün 11 tanesi yani %23,9’u atlar ile kurulmuştur. Bu açıdan bakıldığında tüm hayvanlar içerisinde atlar ile kurulan atasözleri neredeyse dörtte bir orana denk gelir ki bu da çok büyük bir orandır. Atasözlerinin toplumların hayata bakış açısını yansıttığı ve atasözlerinde kullanılan ögelerin sıklığının sosyal hayattaki yeri ile doğru orantılı olduğu düşünüldüğünde atın Türklerin sosyal hayatında ne kadar büyük bir öneme sahip olduğu anlaşılabilir. Burada ise Türkçenin gücü ortaya çıkmaktadır. Günümüzden ortalama 700 yılı aşkın bir süre önce dünyadaki Türklerin büyük bir çoğunluğundan uzaklaşan ve gerek Rusça gerekse Tunguzcanın etkisinde kalan Yakut Türkçesi, kültürel ögelerini hâlâ bünyesinde barındırmakta ve korumaktadır. Bunu ise ancak sağlam bir kültürel geçmişi olan toplumlar ve diller başarabilir. Bu açıdan düşünüldüğünde aradaki mesafe ne kadar uzak olursa olsun, Yakut Türklerinin ve Yakut Türkçesinin diğer Türk topluluklarından aslında çok da farklı olmadığı düşünülebilir. Yakut Türkçesi ile Türkiye Türkçesi arasındaki benzer atasözleri bu yazının kapsamı dışında olduğu için burada belirtilmediyse de ilgilileri aşağıdaki bağlantıdan bu konudaki yazıya erişebilirler.
Bu yazı Göçebe Dergisi 8. Sayısında yayınlanmıştır.
Kaynaklar
Durbilmez, Bayram (2017). Türk Dünyası Kültürü I. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
- Kafesoğlu, İbrahim (2017). Türk Millî Kültürü. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
- Kirişçioğlu, Fatih (2018). ‘’Saha/ Yakut Türkçesi’’. Türk Dilinin Uzak Lehçeleri. Editör: Ahmet Buran. Ankara: Akçağ Yayınları. s.114.
- Ercilasun, Ahmet Bican-Ziyat Akkoyunlu (2014). Dîvânü Lügâti’t-Türk – Kâşgarlı Mahmut. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Yorumla