Ukrayna ve Rusya arasında savaş sürerken Avrupa ile Orta Asya arasında büyük bir yakınlaşmaya yol açmıştır. Gerçekten de dünyanın bu bölgesine olan ilgi giderek artıyor. Avrupa Konseyi Başkanı Charles Michel’in Kazakistan ve Özbekistan ziyareti, Fransa Cumhurbaşkanı Emmanuel Macron’un 29-30 Kasım tarihlerinde mevkidaşı Kazakistan Cumhurbaşkanı Tokayev’i Elysee Sarayı’nda ağırlaması, 27 Ekim 2022 tarihinde Astana’da gerçekleşen Avrupa Birliği-Orta Asya Zirvesi, Orta Asya ve Avrupa Birliği arasındaki Global Gateway projesi vb. dolayısıyla şu soru sorulmayı hak ediyor: Avrupa’nın Orta Asya’ya ve özellikle Kazakistan’a artan ilgisi nasıl açıklanabilir?
Rusya ve Ukrayna arasında olduğu gibi jeopolitik krizler karşısında ülkeler Rusya’ya olan bağımlılıklarını ve jeopolitik ve ekonomik krizlere karşı kırılganlıklarını azaltmak için başka anlaşmalar yapmaya çalışıyorlar. Dahası, bu on yılda gezegenimiz ekonomik güçlerde bir değişimle karşı karşıya. Artık birkaç güç kutbunun yönettiği bir Dünya ile karşı karşıya değiliz. Aksine, Kazakistan da dahil olmak üzere yeni ülkeler güç haline geliyor ve uluslararası ölçekte ağırlık taşımaya başlıyor. Elbette Fransa ve genel olarak Avrupa Birliği bu ülkeyle ikili anlaşmaları arttırmaya çalışıyor ve bu 2022’nin sonuna doğru daha da yoğunlaşacak. Bu ülkeye yönelik artan ilgiyi anlamaya çalışalım.
Eski bir Sovyet cumhuriyeti olan Kazakistan, Orta Asya’da, Rusya’nın güneyinde, Çin’in batısında ve Özbekistan’ın kuzeyinde yer alan bir ülkedir. Yüzölçümü bakımından dünyanın en büyük 9. ülkesidir. Bu ülke, dünyanın büyük güçlerinin kavşağında yer aldığı için çok stratejik bir konuma sahiptir. Yukarıda da belirtildiği gibi, Rusya kuzeyde, Çin’i Avrupa’ya bağlayan ve Hindistan’ı Rusya’ya bağlayan İpek Yolu üzerindedir. Fransız-Alman ARTE programının Orta Asya: Dünyaların Kavşağında adlı bir program yapması boşuna değildir. Stratejik konum açısından Kazakistan önemli bir yere sahiptir. Bölgede hem Rusya (7600 km ortak) hem de Çin ile sınırı olan tek ülkedir. Stratejik konumu Çin, Rusya, Türkiye gibi büyük güçlerin yanı sıra Avrupa Birliği’ni de cezp etmektedir. Ancak, diğer güçler için çekici olan sadece coğrafi konumu değildir. Bu nedenle, ekonomik açıdan bakıldığında, Kazakistan’ın Avrupa ve Çin arasındaki mal akışında artan bir rol oynamayı amaçladığı göz önüne alındığında, enerji, ulaşım ve belki de altyapı alanında anlaşmalar yoğunlaşıyor.
Kazakistan Cumhurbaşkanı Kassym-Jomart Tokayev, Paris ve Avrupa’nın Rus, Çin ya da Amerikan etkilerine bırakmak istemediği son derece stratejik bir bölge olan bu Orta Asya ülkesi ile Fransa arasındaki bağları güçlendirmek amacıyla 29 Kasım Salı ve 30 Kasım Çarşamba günü Paris’i ziyaret etti. Elysée, ziyaretin “çok siyasi ve stratejik bir hedefi olacağını” söylendi. “İlişkimizi pekiştirmek, Orta Asya ülkeleri için de zor bir bağlamda diyaloğumuzu güçlendirmek” söz konusu diye belirtildi. Üstelik bu ziyaret, bölgedeki bir başka devlet başkanı olan Özbekistan Cumhurbaşkanı Şavkat Mirzioev’in ziyaretinin üzerinden bir hafta geçmeden gerçekleşiyor (Euractiv). Kazakistan Dışişleri Bakan Yardımcısı Roman Vasilenko şunları söyledi: “Rusya’dan uzaklaşmamız söz konusu değil ama aynı zamanda Batı ile ilişkilerimizi geliştirmek istiyoruz” (Barluet, A. 2022, lefigaro.fr).
Paris’te “birkaç ticari anlaşmanın imzalanmasını bekliyoruz” diyen Kazak kaynak, Alstom’un Astana’daki lokomotif fabrikasının hızlandırılmasına yönelik bir anlaşmadan ya da ülkenin güneyindeki bir fotovoltaik tesis için başka bir anlaşmadan söz etti. Dolayısıyla Avrupa Birliği’nin Kazakistan’a ve genel olarak Orta Asya’ya olan ilgisinin artmakta olduğu açıktır. Özetle, Macron ve Tokayev arasındaki görüşmede iki cumhurbaşkanı Kazakistan Cumhuriyeti ile Avrupa Birliği arasındaki Geliştirilmiş Ortaklık ve İşbirliği Anlaşmasının uygulanmasında yakın işbirliğini sürdürmeye hazır olduklarını ifade ettiler. Bu bağlamda, 27 Ekim 2022 tarihinde Astana’da ilk Avrupa Birliği-Orta Asya Zirvesi’nin düzenlenmesini memnuniyetle karşıladılar.
Orta Asya’nın gözde bir bölge olduğunu her yerde okuyabiliyoruz. Nitekim Fransız televizyon kanalı France 24’te şöyle bir program yapıldı: “Orta Asya, imrenilen bir bölge” (l’Asie centrale, une région si convoitée). Orta Asya uzmanı Michael Levystone, France 24’te yaptığı konuşmada “Kazakistan’ın keşfedilmesini bekleyen devasa doğal kaynaklara sahip olduğunu” söyledi. Levystone, “Kazakistan’ın 1994’ten bu yana Rusya ve Çin haricinde uluslararası ortaklıkları yeniden dengelemek için çok yönlü bir diplomasi politikası yürüttüğünü” de sözlerine ekledi. Kazakistan’ın Rusya ve Çin’in Orta Asya’daki en önemli ekonomik ortağı olduğunu unutmayalım. Kazakistan Rusya’nın Orta Asya’ya açılan kapısıdır. Orta Asya uzmanı Levystone’un da belirttiği gibi, Kazakistan’ın tek ortakları Rusya ve Çin değil. Hollanda da ülkenin önde gelen ticaret ortağıdır (ARTE). Kazakistan, Fransa’nın başlıca uranyum ve ham petrol tedarikçilerinden biridir (Fransa ve Kazakistan arasında 30 Kasım 2022 tarihli ortak bildiri, Viepublique.fr üzerinden).
Yukarıdaki paragraflarda da belirtildiği üzere Kazakistan doğal kaynaklarıyla dikkat çekmektedir. Ülke doğal kaynaklarla doludur. Petrol, doğal gaz, kömür, metaller, uranyum (dünya rezervlerinin %40’ı) bakımından zengindir. Ülke, ARTE programının gösterdiği gibi bölge ekonomisinin ağır topu ve bölge ekonomisinin ⅔’ünü elinde tutuyor. ARTE programı, Orta Asya: Dünyaların Kavşağında, Kazakistan’ın ortaklıklarda bir büyüme yaşadığına ve herkesle iyi geçinerek anlaşmalarını arttırdığına işaret ediyor. Aslında, zenginliğini Moskova, Pekin, Avrupa Birliği (ülkenin ilk ticari ortağı), Türkiye ve aynı zamanda ABD’ye sattığı için gerçek bir çok boyutlu diplomasi ile karşı karşıyayız. Bu nedenle ülke nükleer, fotovoltaik, nadir kaynaklar, altyapı açısından büyük bir zenginliktir. Bu nedenle büyük güçler tarafından büyük bir ilgiyle izleniyor. Bu yüzden Kazakistan, Fransa ve Avrupa ile bağlantı faktörlerini çoğaltmayı amaçlamaktadır. Örnek olarak Fransız lefigaro.fr gazetesinin başlığını “Kazakistan ve Fransa ortaklıklarını yeniden başlatmak istiyor” şeklinde okuyabiliriz.
Bu bağlamda Konopelko, A. (2018) bilgiler sunmaktadır: “Avrupa Birliği bir bütün olarak Kazakistan’daki ilk yabancı yatırımcıdır ve Kazakistan’daki toplam brüt doğrudan yabancı yatırımın (FDI) yarısından fazlası Avrupa Birliği ülkelerinden gelmiştir“.
2014 yılında Kazakistan’ın Avrupa Birliği ile toplam ticareti 30 milyar Avro’yu (52 milyar ABD Dolarını) aşmıştır. 2015 yılında ikili ticaret 8 milyar Avro azalarak 22 milyar Avro’yu aştı. Avrupa Birliği Kazakistan ile 10 milyar Avroluk bir ticaret açığı kaydetmiştir. 2016 yılında AB-Kazakistan ticareti yaklaşık 18 milyar Avro’ya ulaşmıştır. Kazakistan’ın Avrupa Birliği’ne yaptığı toplam ihracatın %84,8’ini mineral (petrol) ürünleri oluşturmaktadır. 2015 yılında Avrupa Birliği’nin toplam Kazak ihracatı içindeki payı %46.7’nin üzerinde gerçekleşirken, AB’nin toplam Kazak ticaretindeki payı %33.8’e ulaşmıştır (Avrupa Komisyonu Ticaret Genel Müdürlüğü 2016).
Konopelko, A. (2018) “AB yatırımlarının üçte ikisi doğal kaynakların (özellikle petrol, gaz ve metaller) araştırılması ve çıkarılmasına yöneliktir. Kuşkusuz, enerji sektörü Kazakistan ve Avrupa Birliği arasındaki ikili ilişkilerde çok önemli bir rol oynamaktadır“.
Ifri’de çalışan ve Orta Asya konusunda uzmanlaşmış Fransız araştırmacı Michael Levystone AFP’ye yaptığı açıklamada “Rus hidrokarbonları ambargo altındayken Avrupalıların Orta Asya’ya olan ilgisi enerji kaynakları (…) ve Çin ile AB arasındaki ulaşım koridorlarıdır” diye özetledi. Öte yandan, “Rus ekonomisine yönelik yaptırımlar Orta Asya ülkelerini uluslararası sahnedeki ortaklıklarını çeşitlendirmeye teşvik ediyor” diye ekledi. Kazakistan gerçekten de her düzeyde imrenilen bir ülke.
Alstom Yönetim Kurulu Başkanı ve CEO’su Henri Poupart-Lafarge şunları söyledi: “Kazakistan’ın coğrafi konumu, doğrudan yabancı yatırımlar için cazip iklimi ve mobilite çözümlerine yönelik artan talep, Kazakistan’ın sadece bölgede bir transit merkezi olması için değil, aynı zamanda kendisini rekabetçi bir sanayi üssü olarak konumlandırması için de doğru ortamı yaratıyor” (Railway technology.com).
Son olarak, Kazakistan aynı zamanda Avrupa için çok önemli bir enerji ortağıdır. Kazakistan, Rusya ve Norveç’in ardından AB’nin OPEC (Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütü) dışı üçüncü büyük enerji tedarikçisi konumundadır.
Avrupa Komisyonu eski Başkanı Jose Manuel Barroso, Kazakistan’ın AB için önemli ve güvenilir bir enerji ortağı olduğunu ve yeni ikili Ortaklık ve İşbirliği Anlaşması’nın enerji sektöründe karşılıklı işbirliğini geliştireceğini ve DTÖ ve Enerji Şartı Anlaşması taahhütlerinin ötesine geçeceğini teyit etmiştir (Barroso 2014).
EURACTIV’e konuşan bir Kazak kaynak “Avrupa’da enerji güvenliğine ilişkin mevcut belirsizlikler ışığında, örneğin Kazakistan güvenilir ve itimat edilir bir enerji ortağı olarak rol oynamaya devam etmeye kararlıdır” dedi. Kaynak, önemli bir uranyum ihracatçısı olan ülkenin bir nükleer enerji santrali inşa etmek istemesi nedeniyle nükleer alanda da görüşmelerin beklendiğini söyledi. İklim krizi karşısında dünyanın yeşil enerji dönüşümü ve iklim hedeflerine ulaşmak için çözümlere yöneldiğinden bahsetmeye bile gerek yok. Bu bağlamda Avrupa Birliği, Kazakistan’dan başlayarak gelişmekte olan ülkelerle hidrojen ve temiz teknolojiler konusunda ortaklıklar kurmak için çalışıyor (Romano, V. 2022, EURACTIV).
7 Kasım Pazartesi günü Mısır’da düzenlenen COP27 konferansında Komisyon Başkanı Ursula von der Leyen, Kazakistan Başbakanı Alikhan Smailov ile iki taraf arasında “stratejik ortaklık” kuran bir mutabakat zaptı imzaladı (Avrupa Komisyonu).
Komisyon Başkanı Ursula von der Leyen şunları söyledi: “Güvenli ve sürdürülebilir hammadde, rafine malzeme ve yenilenebilir hidrojen tedariki, özellikle fosil yakıtlara olan bağımlılığımızdan uzaklaşırken ekonomilerimiz için yeni ve daha temiz bir temel oluşturmaya yardımcı olacak kilit bir katmandır. Kazakistan ile kurulan bu ortaklık, Küresel Geçit Stratejisi ve REPowerEU Planının hedefleri doğrultusunda daha yeşil ve daha dirençli bir geleceğe yönelik ortak taahhütlerimiz konusunda Avrupa’nın ortak ülkelerle birlikte çalışma kararlılığını göstermektedir. Kazakistan Başbakanı Smailov’a çabaları için teşekkür ediyor ve işbirliğimizi sabırsızlıkla bekliyorum.”
Sonuç olarak Kazakistan, kaynaklar açısından zengin bir ülke ve Rusya, Çin ve Avrupa gibi küresel devler için kilit bir ortak. Avrupa ve Rusya arasında yükselen tansiyon karşısında Kazakistan, Avrupa Birliği için bir tür yeni partner haline gelmekte ve Avrupa Birliği’nin uluslararası ortaklarını çoğaltmasına olanak sağlamaktadır. Ülkeyi Avrupa ve Asya arasında büyüyen bir bölgesel güç haline getiren stratejik konumundan bahsetmeye bile gerek yok.
Yazar: Derya Soysal
KAYNAKLAR
Asie centrale : à la croisée des mondes – Le Dessous des cartes | ARTE, https://www.youtube.com/watch?v=aDu0XQK6kBA
Barluet, A. (2022) Le Kazakhstan et la France veulent relancer leur partenariat” online via https://www.lefigaro.fr/conjoncture/le-kazakhstan-et-la-france-veulent-relancer-leur-partenariat-20221128
Barroso JM (2014) Statement by President Barroso following his meeting with Mr Nursultan Nazarbayev, President of Kazakhstan. http://europa.eu/rapid/press-release_SPEECH-14-675_en.htm. Accessed 14 July 2015Return to ref 2014 in article
Communiqué conjoint entre la France et le Kazakhstan sur les relations entre les deux pays, le 30 novembre 2022, online via https://www.vie-publique.fr/discours/287388-presidence-de-la-republique-30112022-france-kazakhstan
COP27: European Union concludes a strategic partnership with Kazakhstan on raw materials, batteries and renewable hydrogen, online via https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/IP_22_6585
Euractov; Emmanuel Macron accueille le président Kazakh Tokaiev et pousse l’Europe en Asie centrale, online via
European Commission. Directorate-General for Trade (2016) European Union, Trade in goods with Kazakhstan. http://trade.ec.europa.eu/doclib/docs/2006/september/tradoc_113406.pdf. Accessed 2 Apr 2017Return to ref 2016 in article
Kembayev, Z. (2016). Partnership between the European Union and the Republic of Kazakhstan: Problems and perspectives. European Foreign Affairs Review, 21(2).
Konopelko, A. (2018). Eurasian Economic Union: a challenge for EU policy towards Kazakhstan. Asia Europe Journal, 16(1), 1-17.
L’Asie centrale, une région si convoitée FRANCE 24, online via https://www.youtube.com/watch?v=nQK71TNbDrw
Railwaytechnology.com, Alstom and Kazakhstan partner to boost local rolling stock production, online via
, https://www.railway-technology.com/news/alstom-kazakhstan-rolling-stock-production/
Romano, V. 2022, Un « partenariat stratégique » entre UE et Kazakhstan sur l’hydrogène vert et les matières premières, via Euractiv, online https://www.euractiv.fr/section/energie/news/un-partenariat-strategique-entre-ue-et-kazakhstan-sur-lhydrogene-vert-et-les-matieres-premieres/
Yorumla