Bilimsel Etik ve Literatür Araştırması

İntihal‐  Aşırma  (plagiarism)

Başkalarına  ait  olan  araştırma  verilerini,  yazılarını  ve  şekillerini kaynak bildirmeden kullanmaktır. 

Aşırma, değişik yayınlarda, aynı anlamda, ancak kısmen farklı ifadelerle tanımlanmıştır. Bu yayınlarda genel olarak “aşırma” veya “intihal” (plagiarizm); “başka birisine ait olan fikir, bulgu ve yapıtlar (yazılı, basılı, elektronik ortamdaki) ile teknik ve sanatsal ürünlerin tamamını veya bir bölümünü, kaynak göstermeden veya kısmen değiştirip farklı kelime ve tümcelerle açıklayarak kendi fikir, yapıt veya ürünü gibi gösterme” olarak tanımlanmaktadır. Bu tanım, yapıtlar bakımından araştırma eserleri, derleme eserler, ders kitapları ve popüler eserlerin tümünü kapsamakta, ayrıca sözler (ifadeler) için de geçerli kabul edilmektedir (9). 

Başkasının yöntem, veri, bulgu veya yayınını atıfta bulunmadan, kendisininmiş kanısını doğrudan veya dolaylı olarak uyandıracak şekilde alenileştirme veya yayınlama intihal veya Türkçe karşılığı ile aşırma olarak tanımlanmaktadır. Yine, sadece kelimelerle oynayarak, yeni, kayda değer bir katkı sunmadan başkalarının çalışmalarını kendi çalışması gibi takdim etme, yayınlama da bir aşırma çeşididir. Son olarak, yabancı dilden kaynakları tercüme ederek kendi eseriymiş gibi alenileştirme veya yayınlama aşırma olarak kabul edilmektedir.

Kişi, suçu etik dışı bu fiili sehven, ihmâlen veya kasden işlemesine göre farklı derecelerde tecziye edilir. Buna göre, söz konusu davranışı işlediği eserle iktisap ettiği unvanını kaybeder. Disiplin cezası yönünden ise, suçu kasten işlemişse, etiğe aykırı bu durumun bulunduğu yayınların nitelik ve niceliğine göre kınama, aylıktan kesme, kademe ilerlemesinin durdurulması veya üniversite öğretim mesleğinden çıkarma ile tecziye edilir ve yönetim görevinden alınır. Suçu sehven veya ihmâlen işlemesi durumunda ise, cezası bir derece hafifletilir. Hâlihazırda, YDY’nin 11’inci maddesinin (a) fıkrasının (3) nolu bendinde bu ihlal türü için öngörülen ceza üniversite öğretim mesleğinden çıkarmadır.

Destek belirtmeme

Desteklenerek yürütülen araştırmaların sonuçlarını içeren sunum ve  yayınlarda  destek  veren  kurum  veya  kuruluş  desteğinin  belirtilmemesidir.

Günümüzde bilimsel çalışmalar için çok büyük mali kaynaklar gerekmektedir. Giderek araştırmaların ticari şirketler tarafından desteklendiği görülmektedir. Böyle bir destekle gerçekleştirilen çalışmaların bilimsel tarafsızlık içinde yürütüldüğü ve sonlandırıldığı, araştırıcılara herhangi bir çıkar sağlanmadığı konusu açıklığa kavuşturulmalıdır. Saygın dergiler yazarlardan araştırmayı destekleyen ticari kuruluşlar ile aralarında hiçbir çıkar ilişkisi olmadığını belirten yazılı belgeler istemektedir. Ne yazık ki bu konu ülkemizde oldukça ihmal edilmiş bir görünümdedir ve araştırmacılara çeşitli olanaklar sağlanması olağan sayılmaktadır. Bunlar arasında çalışmanın yurtiçi veya yurtdışında sunulması için kolaylıklar, sonuçların sunuma-yayına hazırlanmasında yardımlar, bölümlere-laboratuvarlara-derneklere katkılar sayılabilir(7).

  Bilimsel yanıltmanın hemen her ülkede var olduğu düşünülmektedir. Genelde araştırıcı ve öğrenciler arasında yapılan anketlerde bazı bilim dallarında % 40’lara varan oranlarda bilimsel yanıltma yapıldığı bildirilmiştir. Ancak yakalanan ve bir şekilde kanıtlanarak suçluların cezalandırıldığı durumlar çok daha azdır. Bu konuda dergi editörlerine büyük sorumluluklar düşmektedir. Yayın için gönderilen makalelerin özenli bir değerlendirmeden geçirilmesi, konularında uzman hakemlere danışılması, yazarların önceki yayın ve araştırma faaliyetlerinin incelenmesi gerekebilir.. Editör çalışmanın özelliğine göre araştırmacıların eğitim ve uzmanlık düzeylerini, çalışmanın o merkezde, eldeki olanaklarla ve belirtilen zaman dilim içinde yapılmış olmasının olasılığını saptamalıdır. Literatüre tümüyle ters veya tümüyle uygun çalışmalar dikkat çekicidir. Farklı uzmanlık alanlarını içeren araştırmalarda yazarlar arasında o dallara uygun kişilerin bulunup bulunmadığı incelenmelidir. İstatistiksel analizlerin uzman istatistikçiler yardımı ile yapılması veya denetlenmesi gereklidir. Son yıllarda birçok dergi istatistik bakımdan yazıları değerlendiren özel editörlere başvurmaktadır(7).

Hayali  veya  Hediye  Yazarlık

Araştırmada  aktif  katkısı  bulunanların  isimlerinin   çıkartılması; araştırmaya hiçbir şekilde katkısı olmayan kişilerin konumları nedeniyle  çalışmaya dahil edilmesi; yazar adlarının değiştirilmesi; eksik yazılması; katkısı oranında  sıralamanın yapılmamasıdır.

Bir makalede yazarlar listesinin oluşturulması yanında, yazarların sıralaması da önemlidir. Son yıllarda ortak projelerde kurumsal işbirliklerinin ve yazar sayılarının artmış olması, yazarlık sıralamasında bazı farklı görüş ve yaklaşımları gündeme getirmiştir. Yazarlık sıralamasının, öngörülebilecek katkılara göre projenin başlangıcında yapılması, proje süresince katkılarda bir değişiklik olması halinde, sıralamada, proje lideri ve araştırıcıların anlayış birlikteliği içinde, gerekli değişikliklerin yapılması esas olmalıdır. Bu yaklaşımın da, tüm araştırıcılar tarafından çalışmanın başlangıcında bilinmesi gerekir. Araştırmaya yaptığı katkı daha az olan bir eleman, kişisel nedenlerle yazarlar sıralamasında ön sıralara alınmamalıdır. Bu bağlamda, proje liderinin geçerli bir neden göstermeden, yazar sıralamasının değişmesi yönünde baskı yapması etik değildir(9).

Onursal yazarlık (Honorary authorship):

Araştırmaya katkısı olmayan, ancak, bilim dünyasında tanınan kişilerin, bilgilendirilerek yazarlar listesine eklenmesidir. Bu davranışa, bir makalenin değerli bir dergide kolay yayımlanabilmesi amacıyla, daha çok genç araştırıcıların eğilim gösterdikleri belirtilmektedir. Burada hem bilim dünyasında tanınan kişiyi yazarlar listesine ekleyenlerin, hem de bunu kabul eden kişinin davranışları etik dışıdır. Saygın bilim insanlarının adları bilgileri dışında da araştırma listelerine konabilmektedir. Bu da ekleyen yazarlar için etik dışı bir davranıştır. Esasen, makale yayımlanmadan önce, tüm araştırıcıların yazarlar listesi hakkında bilgilendirilmeleri gerekir. 

Armağan yazarlık (Gift-Guest authorship):

Projeyi yürüten sorumlu araştırıcının, erkini kullanarak, çalışmaya katkısı olmayan kişi veya kişileri yazarlar listesine eklemesi, olarak tanımlanmaktadır (TÜBA 2002). Başka bir ifade ile, çalışmaya yazar olabilecek düzeyde katkı yapmamış kişi veya kişilerin yazarlar listesine alınmasıdır. Burada arkadaşlık, yakınlık ilişkileri başlıca nedenler arasındadır. 

Gölge yazarlık (Ghost authorship):

Bir kuruluşun (örneğin; ilaç firması veya farklı malların üretimini yapan diğer firmalar), ürettiği mallarını pazarlayabilmesi için, uyguladıkları etik dışı bir yoldur. Kuruluş bu amaçla, kendi profesyonel araştırıcılarına yaptırdığı bir araştırmanın, saygın bir dergide yayımlanabilmesi için, konusunda tanınan, ancak araştırmaya katılmamış bir veya daha fazla kişiyi yazarlar listesine katar (TÜBA 2002; Töreci 2004, Kempers 2002‟ye atfen). Kuruluş tarafından yaptırılmış olan araştırma sonuçları doğru veya çarpıtılmış olabilir. Her iki durumda da yapılan eylem etik dışıdır. Bu etik dışı durum, daha çok çıkar karşılığı gerçekleşmektedir. Bazı kaynaklarda “ghost authorship” sözcüğü, araştırmaya yaptığı katkı ile yazar olmayı hak eden kişi veya kişilerin, yazarlar listesine alınmaması olarak daha farklı bir anlamda kullanılmıştır (Gotzsche ve ark. 2006; Tandon ve ark. 2006; Bennett ve Taylor 2003). Hatta, Bennett ve Taylor (2003; Klein ve Mosser-Veillon 1999‟a atfen), “ghost authorship” için farklı bir açıklama daha yapmışlardır. Bu açıklamaya göre; bir şirket bir profesyonel yazara, yeni bir ürünün özendirilmesi amacıyla, bir dergide yayımlanmak üzere, derleme makale hazırlatmaktadır. Sonra, bir çıkar çatışması yaratmadan, bu makalenin söz konusu dergide yayımlanması için, tanınmış klinisyenler makaleyi yazar olarak dergiye sunmak üzere, para ödenerek davet edilmektedir. Yani, makaleyi hazırlayan profesyonel yazar, devreden çıkarılarak, gölge yazar konumuna düşürülmektedir. Görüldüğü üzere ilgili kaynaklarda gölge yazarlık konusunda bir kavram kargaşası söz konusudur.