Halil Can AKGÜN
Kültür insanın hayatı boyunca coğrafî çevresinden, geçmiş tecrübelerinden, atalarından edindiği maddî-manevî tüm bilgileri neticesinde ortaya koyduğu ve hayatının her safhasında sergilediği yaşam tarzının aslında bütünüdür. Türk kültürü ise yani Türklerin ortaya koydukları yaşam tarzı ve düşünce yapısının gelişimine baktığımızda birçok unsurun etkisini görebilmekteyiz. Bu unsurların en önemlisi ise şüphesiz coğrafyadır. Türk tarihine baktığımızda genellikle karşımıza coğrafî olarak Türkistan çıkar. Lakin Türklerin kültürünü incelemek için bakacağımız yer Türkistan’dan ziyade bu kültürün yayılım sahasının tamamını içinde barındıran Avrasya Bölgesidir. Avrasya Bölgesini incelediğimizde Türklere ait kültür unsurlarının neredeyse tamamına ulaşmak mümkün. Bilindiği üzere Türkler konargöçer bir yaşam sürmekteydiler. Bu sebeple az sayıda yazılı eser bırakmışlardır. Bu sonuç ise bizleri yazılı olmayan maddî kaynaklara bakmaya sevk eder. Yazılı olmayan maddî kaynakların birincisi arkeolojik kazılar neticesinde elde edilen buluntulardır. Arkeolojik buluntular dışında çok daha önemli olan bir diğer kaynak türü ise kaya resimleridir.
Kaya resimleri onu çizen toplumun en başta kültürünü, sosyal ve toplumsal hayatını, düşünce yapısını, dinî bakışlarını ve buna benzer tüm olguları binlerce yıl sonra bile bizlere yansıtmaktadır. Türkler özgün kültürel yaşantılarını bu eserlere aktarmakla birlikte kaya resimlerini kendilerini gelecek kuşaklara ifade etmek amacı ile yapmışlardır. Kaya resimlerine baktığımızda Türklerin içtimaî hayatlarının hemen hemen tamamını görebilmekteyiz. Özetle kaya resimleri yazı öncesi dönemin yani erken dönem bozkır konargöçerlerinin entelektüel algılarının bir dışavurumudur.
Yukarıda değindiğimiz kültürel unsurları kaya resimlerinde belirli motiflerle görmekteyiz. Bu motiflerden birkaçı Kafkasya’da yer alan bir volkanik dağda kendini göstermektedir. Ermenistan’ın güneyinde, sönmüş bir volkanik dağ olan Syunik Dağları’nda keşfedilen Ughtasar kaya resim alanı bazalt kayalarının üzerinde yüzlerce resmi ve motifi barındırıyor. “Ughtasar Rock Art Project” adlı bir proje kapsamında başlatılan çalışma ile incelemeye alınan kaya resim alanı zengin bir kültür mirasına sahiptir. Araştırmacıların aktardığına göre 977 kaya da toplam 515 resim var. Bu resimlerin %65’i keçi motiflerinden oluşmaktadır.[1] Bunun dışında asker, kozmik semboller ve yılan motifleri de göze çarpmaktadır. Lakin bu başlık altın da özellikle Ermenistan’da yer alan kaya resimleri üzerinde biraz durulması gerekiyor. Bunun sebebi projenin yöneticisi olan Ermeni doktora öğrencisinin, İngiliz ve Japon araştırmacılarının İskit ya da bozkır kültürlü olduğunu ifade ettiği ve bu fikri desteklediği halde, kaya resimlerinin kökenini ya da çizicilerini Bağdat bölgesinde ki kaya resimleri ile ilişkilendiriyor olmasındandır.[2]
Keçi motiflerinin haricinde kaya resimlerinde yer alan tören ve av sahnelerinde ise yine Japon ve İngiliz araştırmacılar bozkır kültürü üzerinde fikir birliği ettiği halde projenin şuan ki durumunda bu motifler İran kökenli ya da kültürlü bir motif olarak değerlendirilmektedir.[3] Motiflerde açıkça görüldüğü üzere yay ve oklarla avlanırken ve aynı zamanda tıpkı Avrasya’nın diğer bölgelerindeki gibi motiflerin birebir bozkır kültürü ile ilişkili olduğu açıkken, bu motiflerin ve Ughtasar kaya resim alanının İran ya da Bağdat merkezli kültürler ile ilişkilendirilmesi maalesef bilimsel anlamda üzücüdür. Bilimsel ve kültürel bir gerçekliğin siyaset ve akademik çıkarlar doğrultusunda hiçe sayılması tekrardan üzücüdür. Bununla birlikte kaya resim alanında dron ile yapılan gözlemlerde basit oval biçimli mimari yapı örneklerinin de olması son derece önemlidir.
Resim 1: Ughtasar kaya resim alanından çeşitli motifler.
Resimde de açıkça görüleceği gibi keçi motifi tıpkı Moğolistan ve özellikle Aşina hanedan tamgası olarak bilinen keçi motifi gibi çizilmiştir. Avrasya’nın diğer keçi motiflerinin aksine sözünü ettiğimiz keçi motifi uzun boynuzları ile bilinir. Burada da aynı boynuz şeklini görmekteyiz.
Resim 2: Bahsi geçen keçi motifinin detaylı görüntüsü. Bağdat ve İran kültürlü kaya resimlerinde yer alan kısa boynuzlu keçi motifinin yerine burada açıkça görülen bozkırın uzun boynuzlu keçi motifi dikkat çekmekte.
Resimlerde görülen motifler detaylı incelendiğinde İran ya da Bağdat kökenli bir kültür yerine motiflerin tamamen bozkır kökenli oldukları görülmektedir. Burada amacımız Ermenileri ya da Ermenistan olarak bilinen toprakları Türk ya da bozkırlı yapmak değildir. Fakat kaya resim alanında yer alan motiflerin bozkır kökenli konargöçerler tarafından yapıldığı açıkça görülmektedir. Zaten hem Ermenilerin, hem de kaya resimleri ile ilişkilendirilen İranlı ve Bağdatlı kültürlerin yerleşik oldukları bilinmektedir. Bu kısa makaleyi hazırlamamızda ki amaç ülkemizde çokta çalışılmayan kaya resimleri konusunda uluslararası anlamda tartışmaya açık bir kaya resim alanının ülkemizde tanıtılması ya da bilinmesine fayda sağlamaktır. Bununla birlikte bahsi geçen kaya resim alanının varlığından ve bu kaya resim alanında yer alan motiflerin bozkır konargöçerlerinin en belirgin motifleri arasında yer aldığını belirtmekte oldukça önemlidir.
Son olarak Servet Somuncuoğlu’nu bu yazı vasıtası ile saygı ile anıp, gelecekte kaya resimleri konusuna araştırmacılar tarafından daha fazla önem verilmesini temenni ederim…
[1] Anna Khechoyan, “Rock-Painting Phenomenon in the Republic of Armenia”, Ed. Boris Gasparyan, Stone Age of Armenia, Erivan 2014, s.320.
[2] Khechoyan, a.g.m., s.326.
[3] Khechoyan, a.g.m., s.329.
Yorumla