Türkmen Türkçesinde Hayvan Yavru Adları

Yazar: Saffet YILMAZ

Türkmenler, Türkistan’da yerleşik ve göçebe yaşam tarzıyla tanınan bir Türk boyudur. Türkmenlerin yaşam tarzı tarihsel olarak göçebe hayvancılık ve yerleşik tarımın bir bileşimini içermiştir. Ancak, modernleşen dünya ile birlikte Türkmenler yerleşik yaşamı tercih etmiştir. Türkmenler tarih boyunca at, koyun, keçi ve develer gibi hayvanlarla göçebe hayvancılık yapmışlardır. Bu hayvanların derisinden, yününden etinden ve sütünden faydalanılmıştır. Göçebe hayvancılık, Türkmenlerin geleneksel yaşam tarzının önemli bir parçası olarak aileler genellikle büyük sürülerle birlikte göç etmekteydiler. Günümüzde de Türkmenler bozkır medeniyetinin mirasını taşımakla birlikte yerleşik hayata geçiş yapılsa da eski kültürün izlerini taşımaktadır. Barındırdığı kültürel öğelerle birlikte oldukça güçlü söz varlığına sahiptir. Bu çalışmada Türkmen Türkçesinde yer alan hayvan yavru adları incelenecek yeri geldiğinde Azerbaycan Türkçesindeki durumlarıyla karşılaştırılacaktır.

Giriş: Eski Türkçeden günümüze kadar yaygın olarak yavrunun karşılığı olarak bala kelimesi kullanılmaktadır. Bala kelimesi “insan, kuş ve hayvan yavrusu” anlamındadır. Kâşgarlı Mahmud DLT’de bala kelimesi “kuş ve hayvan yavrusu” yanında “vahşi hayvanların yavruları” için de kullanmıştır (Ercilasun ve Akkoyunlu, 2015: 403/313, 482/386, 547/447).  Ayrıca Türkçede balaca kelimesi canlı cansız varlıkları için “ufak, küçük” anlamında kullanılabilmektedir. Bala kelimesinden türemiş ve bala adıyla kurulmuş birleşik kelimeler de geçmektedir. Bala kelimesi Türkmen Türkçesinde “yavru ve çocuk” anlamının yanında Çağa ve Uşak kelimesi de kullanılmaktadır. Genellikle çaga kelimesi Türkmen Türkçesinde “bir hayvanın küçük çocuğu, yavru kuş, kedi yavrusu ve reşit olmayan, olgunlaşmamış bir erkek veya kız çocuk” anlamlarındadır (TDDS I, 2016: 185). Uşak / uşok kelimesi ise Türkmen Türkçesinde “bala ve yavru” anlamındadır (TDDS II 2015: 407).

Balaguş / balağuş kelimesi Türkmen Türkçesinde “elguşuň yavrusu veya yavru elguş” olarak geçmektedir (TDDS I 2016: 116). Elguş kelimesi ise Türkmen Türkçesinde “elde tutulan, ava salınan, yırtıcı kuş ve kuşu” anlamındadır (TDDS I 2016: 348). Azerbaycan Türkçesinde bala kelimesi anlamları içerisinde ‘kuş yavrusu’ da yer almaktadır (ADIL, I, 211).

Çebiş / çeviş  kelimesi Türkmen Türkçesinde  “altı ay ile bir yaş arasındaki oğlak” anlamındadır (TDDS I 2015: 201). Çəpiş kelimesi Azerbaycan Türkçesinde “altı ayını geçmemiş keçi yavrusu” olarak varlığını sürdürmektedir (ADIL I, 468). Bu kelime Azerbaycan Türkçesinde eskicil kelimelerden biri olarak çebiç, çepiç ve çepiş olarak yaygın olarak kullanılmaktadır. Kâşgarlı Mahmud DLT’de çepiş kelimesi “altı aylık keçi yavrusu, çepiç” anlamına geldiğini söylemektedir (Ercilasun ve Akkoyunlu, 2015: 185/158).

Çebşek / çevşek  kelimesi Türkmen Türkçesinde “tavşan yarusu ve kız çocukların verilen ad olarak geçmektedir (TDDS I, 2016:  201).

Jojuk kelimesi Türkmen Türkçesinde “domuz yavrusu” anlamındadır (TDDS I 2016: 640). Çoşqa kelimesi Azerbaycan Türkçesinde “domuz yavrusu” anlamındadır (ADIL I, 495). Bu kelime her ne kadar Türkçe olsa da alıntı kelimeler içerisinde yer almaktadır. Kuzey Türkçesi üzerinden Rusçaya daha sonra ise  Azerbaycan Türkçesinde geçmiştir. Kâşgarlı Mahmud DLT’de geçen çocuk kelimesinin izahını verirken “her şeyin küçüğü ve domuz yavrusu” geldiğini söylemektedir (DLT IV, 155).

Taý kelimesi Türkmen Türkçesinde “kısrağın bir yaşına kadar olan yavrusu” anlamındadır (TDDS II 355). Taýçanak kelimesi Türkmen Türkçesinde ise “bir yaşının içindeki tay” anlamındadır (TDDS II 356). Türkçe tay kelimesi ile Farsça har kelimesinin birleşmesiyle Taýhar kelimesi meydana gelmiştir. Bu kelime ise iki yaşındaki eşek anlamındadır (TDDS II 356). Kâşgarlı Mahmud da DLT’de geçen tay kelimesi için “at yavrusu” anlamına geldiğini söylemektedir (Ercilasun, Akkoyunlu 2015: 111/100, 112/100, 112/101, 157/136, 514,412). Day kelimesi Azerbaycan Türkçesinde “bir yaşında erkek at yavrusu” anlamındadır (ADIL I, 552). Küçültme eki +ça/çe ile yapılan day+ça kelimesi ise Azerbaycan Türkçesinde “bir yaşında erkek at yavrusu” anlamındadır (ADIL I, 559).

Tokar / tokor kelimesi Türkmen Türkçesinde “geyik yavrusu” anlamındadır (TDDS II 2016: 373). Azerbaycan Türkçesinde bu hayvan yavru adına rastlanmamıştır.

Üzit kelimesi Türkmen Türkçesinde “kurdun yavrusu” anlamındadır. Azerbaycan Türkçesinde bu hayvan yavru adına rastlanmamıştır.

Göle / gölö kelimesi Türkmen Türkçesinde  “inek, dana ve buzağı” anlamındadır (TDDS I 2016: 468). Azerbaycan Türkçesinde bu hayvan yavru adına rastlanmamıştır.

Guzy kelimesi Türkmen Türkçesinde “koyun yavrusu, altı aylık koyun yavrusu” anlamlarındadır (TDDS I, 2016: 502). Oğlaq kelimesi Azerbaycan Türkçesinde “körpe süt emen keçi yavrusu” anlamında kullanılmaktadır (ADIL III, 535). Kâşgarlı Mahmud DLT’de geçen ḳozı kelimesi “koyunun yavrusu” anlamındadır (Ercilasun ve Akkoyunlu, 2015: 5/3, 112/101, 153/133, 223/192, 229/199, 259/226, 420/329, 486/389, 544/444, 563/464, 620/516, 635/531).

It­ba­lyk kelimesi Türkmen Türkçesinde kurbağa yavrusu anlamındadır (TDDS I 2016: 621). Muhtemelen bu hayvan yavru adı benzetme yoluyla kurulmuştur.

Jüýje / jüýjö kelimesi Türkmen Türkçesinde “tavuk, hindi, sülün vb. Kanatlıların yavrusu” anlamındadır (TDDS I 2016: 649)

Köşek / köşök kelimesi Türkmen Türkçesinde “altı aydan büyük olmayan dişi deve yavrusu” anlamındadır (TDDS II 2016: 51). Köşək kelimesi Azerbaycan Türkçesinde “devenin yavrusu” anlamındadır (ADIL II, 761).

Kürre / kürrö kelimesi Türkmen Türkçesinde “bir yaşındaki eşek yavrusu” anlamındadır (TDDS II 2016: 60). Kurik kelimesi Azerbaycan Türkçesi Kelbecer ağzında “at yavrusu” anlamında varlığını sürdürmektedir (Axundov, 2007: 264). Kurıx kelimesi Nahçıvan ağızlarında “bir yaşına kadar olan bir tay” ve “yeni doğmuş at yavrusu” anlamındadır  (Quliyev & Əliyeva, 2017.158).  Fakat korik kelimesi ise yine Kelbecer ağzında “keçi yavrusu” anlamında kullanılmaktadır (Axundov, 2007: 259).

Güjük kelimesi Türkmen Türkçesinde “it ve bazı hayvanların yavrusu” anlamındadır (TDDS I, 2016: 503). Küçük kelimesi Azerbaycan Türkçesinde “köpek yavrusu” anlamında kullanılmaktadır (ADIL II, 761). Kâşgarlı Mahmud’un DLT ‘de geçen kiçig kelimesi “herhangi bir şeyin küçüğü” anlamında geçmektedir (Ercilasun, Akkoyunlu 2015: 59/45, 120/107, 196/168, 279/242, 316/259).

Owlak / owlok kelimesi Türkmen Türkçesinde “henüz altı aylık olmayan bir keçi ve geyik yavrusu” anlamındadır (TDDS II 2016: 158). Oğlaq kelimesi Azerbaycan Türkçesinde “körpe süt emen keçi yavrusu” anlamında kullanılmaktadır (ADIL III, 535). Kâşgarlı Mahmud DLT’de oglak kelimesi “oğlak” anlamındadır (Ercilasun ve Akkoyunlu, 2015: 45/31, 72/59, 175/150, 235/205, 399/311, 413/324, 486/389, 507/407).

Gulun kelimesi Türkmen Türkçesinde  “süt emen tay” anlamındadır (TDDS I 2016: 490). Kâşgarlı Mahmud DLT’de kulun kelimesinin “at yavrusu” anlamında olduğunu söylemiştir (Ercilasun, Akkoyunlu 2015: 115/103, 203/174, 314/258, 482/386). Qulun kelimesi Azerbaycan Türkçesinde “yeni doğmuş at yavrusu” anlamında varlığını sürdürmektedir (ADIL III, 209). Azerbaycan Türkçesinde de benzer değişime uğrayarak qulun+ ca ekiyle pekiştirme alarak kullanılmaktadır: Yeni doğmuş küçük at yavrusu anlamına gelmektedir (ADIL III, 209).

Goduk kelimesi Türkmenistan Türkçesinde “ eşek yavrusu” anlamındadır. Xotuq kelimesi Azerbaycan Türkçesinde “eşek yavrusu; bir yaşındaki eşek yavrusu” anlamına gelmektedir (ADIL II, 481). Qoduq ise kelimesi Azerbaycan Türkçesinde “eşek yavrusu” anlamında kullanılmaktadır (ADIL III, 171). Azerbaycan Türkçesinde hakaret kastıyla qoduq kelimesinin yanında kimi zaman sıpa (bir yaşında eşek yavrusu) da kullanılmaktadır (ADIL IV, 107).  Ayrıca Azerbaycan Türkçesinde ağızlarında yer alan Xötək kelimesi “manda yavrusu” anlamında kullanılmaktadır (ADIL II, 482).

Merdek kelimesi Türkmen Türkçesinde “ayı yavrusu” anlamındadır. Mədəx kelimesi Azerbaycan Türkçesi Bolnisi ve Şeki ağızlarında “manda yavrusu” anlamlarındadır (Axundov, 2007: 349).  Kâşgarlı Mahmud, DLT’de bu kelimeyle aynı kökten olduğunu düşündüğümüz, merdek/g “ayı yavrusu, domuz yavrusu” kelimesini vermektedir (DLT I: 480) (Ercilasun, Akkoyunlu 2015: 241/210).

Torum  kelimesi Türkmen Türkçesinde “altı aylık ile bir yaş arasındaki deve yavrusu” anlamındadır (TDDS II 2016: 377).  Kâşgarlı Mahmud’un DLT’de “sütten kesilmiş ve annesi hamile olan deve yavrusu” ve Kutadgu Bilig’de “deve yavrusu ve haşarı tay” anlamındadır (Ercilasun ve Akkoyunlu, 2015: 200/171; Arat, 2008: 1074).

Tula kelimesi Türkmen Türkçesinde ‘çakalın yavrusu’ anlamındadır. Azerbaycan Türkçesinde bu kelimeye rastlanmamıştır.

Ýy­lan­çyr kelimesi Türkmen Türkçesinde “yılanın yavrusu” anlamındadır. Azerbaycan Türkçesinde bu kelimeye rastlanmamıştır.

Ýylpyz kelimesi Türkmen Türkçesinde  Tilkinin yavrusu anlamındadır. Azerbaycan Türkçesinde bu kelimeye rastlanmamıştır.

Sonuç

Türkmen Türkçesi, hayvan yavru adları ve zoonimler konusunda oldukça zengin bir söz varlığına sahiptir. Türkmenlerin tarih boyunca göçebe hayvancılıkla uğraşmış olmaları, bu konudaki terimlerin gelişmesine katkıda bulunmuştur. Bu yavru adları, Türkmenlerin hayvanlarla olan yakın ilişkisini yansıtmakla kalmayıp geleneksel göçebe hayvancılık yaşam tarzlarına atıfta bulunmaktadır. Ayrıca bu terimler, Türkmen Türkçesinin zengin bir hayvan adlarına sahip olduğunu göstermektedir. Azerbaycan Türkçesi ile karşılaştırma yapmak istediğinizde, yukarıdaki kelimelerde anlaşıldığı üzere Azerbaycan Türkçesinde oldukça benzer hayvan yavru adlarına sahiptir. İki Türk lehçesi arasındaki bu benzerlikler, Oğuz Türkçesinin ortak kökenini ve kültürel bağlarını yansıtmaktadır Çalışmamızda bu her iki lehçenin zoonimlerinin gelişimi ve kullanımı hakkında daha derinlemesine bir anlayış sağlayacaktır.

Kaynakça

1. ADİL → Orucov, Ə. (2006). Azərbaycan Dilinin İzahlı Lüğəti, Cilt: I-IV. Bakı: Şərq- Qərb
2. DLT → Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. (2015). Kâşgarlı Mahmud-Dîvânu Lugâti’t-Türk, Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
3. TDDS → Türkmen Diliniň Düşündirişli Sözlügi I (2016) Cilt -II.Cilt (2015), Aşgabat: Ylym.
4. Axundov, A. (2007). Azərbaycan Dilinin Dialektoloji Lüğəti. Bakı: Şərq-Qərb.
5. Quliyev, Ə. ve Əliyeva, N. (2017). Naxçıvan Dialekt və Şivələrinin Lüğəti. Naxçıvan: Əcəmi.

İnternet Kaynakları:

1. https://www.tkamm.gov.tm/tm/content/13606 (Görülme Tarihi: 07.11.2023)